جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شيخ شهاب‌الدين سهروردي، معروف به شيخ اشراق و ميرمحمدباقر استرآبادي، مشهور به ميرداماد، دو تن از فيلسوفان بزرگي هستند که در نظام فلسفي خود به اصالت ماهيت قائل شده و ديگر مسائل نظام فلسفي خود را براساس آن سامان داده‌اند. در نگاه اول به‌نظر مي‌رسد اين دو فيلسوف در اصل مسئله اصالت ماهيت و فروعاتي که بر آن بنا مي‌شود هم‌داستان هستند؛ اما با تدقيق در آثار اين دو فيلسوف، تفاوت‌ها و اختلافاتي به‌دست مي‌آيد که هريک تأثير خاصي بر نظام فلسفي آن‌ها گذاشته و نتايج کاملاً متفاوتي را به‌دست داده است. اين مقاله با گردآوري کتابخانه‌اي داده‌ها، درپي پاسخ به اين مسئله است که چه تفاوت‌ها و اختلافاتي ميان شيخ اشراق و ميرداماد درباره اصالت ماهيت وجود دارد. ازاين‌رو با استفاده از روش توصيفي- تحليلي، ديدگاه اين دو فيلسوف درياره کيفيت اصالت ماهيت بيان مي‌شود. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد هرچند هر دو فيلسوف قائل به اصالت ماهيت هستند، در تقرير آن و فروعاتي که بر اين مبنا استوار مي‌شود اختلاف دارند.

تبیین سنخ وجود خدا و وجود ممکنات از مسائل غامض در الاهیات فلسفی و کلامی محسوب می‌شود. در آثار میرداماد درباره تبیین ارتباط وجودی خدا با ممکنات مطالبی وجود دارد که بعضاً متعارض می‌نماید. بسیاری از مبانی فلسفی وی همچون مباحث هستی‌شناسی، تناسب عینی علت و معلول، اصل «معطی شیء فاقد شیء نیست»، قاعده «الواحد لایصدر عنه الا الواحد»، تقرب و تبعد موجودات نسبت به خداوند، علم الاهی و اتحاد عالم و معلوم، با هم‌سنخی همخوانی دارد، ولی برخی مبانی دیگر وی مانند قول اشتهاری اصالت ماهیت، با تباین وجود خدا و ممکنات قرابت بیشتری دارد. بررسی و تحلیل نظریات میرداماد در این مسئله این نتیجه را ثمر می‌دهد که وی هم‌سنخی وجود خدا و وجود ممکنات را قبول دارد و تباینی بین آنها به صورت مطلق روا نمی‌داند. هم‌سنخی لوازمی دارد که آثار میرداماد با آنها همخوانی دارد.

بر اساس دیدگاه فیلسوفان مسلمان، موجودات ممکن (ماسوی الله) در یک نظام سلسله مراتبی به واسطه فیض واجب‌الوجود پدید می آیند. حال با توجه به این که واجب‌الوجود موجودی ازلی است و در عین حال انقطاع فیض از سوی او و تخلف معلول از علّت تامه محال است چگونه می‌توان پدید آمدن موجودات ممکن از واجب‌الوجود را به گونه‌ای تبیین کرد که قدیم بودن و ازلی بودن تنها وصف او باشد و منافاتی با انقطاع فیض و تخلف معلول از علّت تامه نداشته باشد؟ در این زمینه میرداماد با در نظرگرفتن سه وعاء سرمد، دهر و زمان برای مراتب وجود، معتقد است مجموعه عالم، حادث به حدوث دهری است. از نظر ملّاصدرا و بر اساس مبانی خاص فلسفی او عالم، حادث به حدوث زمانی جوهری است بدین معنا که عالم ماده مجموعه‌ای از بی‌نهایت تغیرات و تحولات جوهری است و هیچ موجود مادّی دو آن در یک حد وجودی نیست بلکه در حدوث و زوالی مستمر است. میرداماد و ملّاصدرا هر دو برآنند نظریه شان توانسته مشکل مذکور را حل کند امّا به نظر می رسد حدوث دهری میرداماد چیزی بیش از حدوث ذاتی که خود منتقد آن است افاده نمی‌کند. همچنین نظریّه ملّاصدرا نیز اگرچه دیدگاهی جدید است امّا او برای آن که ثابت کند وصف قدیم تنها اختصاص به خدا دارد تبیین جدیدی از نحوه وجود مجرّدات ارائه می‌کند که جای تامل دارد. همچنین ملّاصدرا در این مسئله اگرچه به اظهارنظر درباره دیدگاه میرداماد نپرداخته است اما این سکوت به معنای رضایت و موافقت با دیدگاه استادش نیست بلکه بر اساس مبانی حکمت متعالیه حدوث دهری نمی‌تواند وجهی معقول در حل مسئله مذکور داشته باشد.

مسئلۀ زمان و چگونگی وجود تقدم و تأخر در میان اجزاء آن، ازجمله مسائل مهم در فلسفۀ اسلامی است. در انديشة ابن‌سینا تقدم و تأخر موجود در میان اجزاء زمان، از سنخ تقدم و تأخر زمانی است اما سهروردی معتقد است این تقدم را باید به تقدم و تأخر بالطبع ارجاع داد. میرداماد رویکردی انتقادی در مورد دیدگاه شيخ‌اشراق اتخاذ نموده است. او دو انتقاد دربارة نظر سهروردی مطرح کرده و در نهایت كوشيده است در میان اجزاء زمان، علاوه بر وجود تقدم و تأخر زمانی، تقدم و تأخر بالطبع را نيز از حيثي دیگر تصویر كند. وحدت ماهوی میان اجزاء زمان و اعتبار انفکاک خارجی در تقدم و تأخر زمانی، دو انتقاد میرداماد هستند. او اعتبار عدم اجتماع اجزاء زمان با یکدیگر را مصحح صدق تقدم و تأخر زمانی و اعتبار احتیاج و توقف برخی از اجزاء زمان نسبت به برخی دیگر را مجوز صدق تقدم و تأخر طبعی دانسته است. هدف از این نوشتار آنست که ابتدا دیدگاه شيخ‌اشراق در اينباره تبیین گردد، آنگاه پس از تحلیل و بررسی دقیقِ انتقادات میرداماد، با روش تحلیلی‌ـ‌تطبیقی، بخشی از رویکرد او بررسی و نقد شود.

اين مقاله بر آن است که ماهيت زمان را در آراي ميرداماد و ويليام کريگ فيلسوف معاصر مسيحي مورد مداقه قرار دهد تا همسويي‌ها و هم‌داستاني اين دو متفکر را در مسئله زمان بیابد و نوآوري‌هاي هريک را بازخواني کند. نظريه‌هاي گوناگون متفکران در باب زمان، در حل مباحث ديگر کلامي و فلسفي؛ چون ربط حادث به قديم، ازليت خداوند، حدوث و قدم عالم و غيره بوده است. ميرداماد به‌منظور تبيين نحوه ارتباط خداوند با موجودات، نظريه حدوث دهري را مطرح ساخت و زمان را مسبوق به عدم غيرزماني (دهري) دانست. وي زمان و امور زماني را علاوه بر ساحت زمان، در ساحت دهر به نحو جمع‌الجمعي موجود تلقي نمود؛ ديدگاهي که به‌ نظر مي‌رسد با زمان متافيزيکي که از سوي کريگ مطرح شده همسوست. کريگ به‌رغم اعتقاد به مقارنت زمان با وجود، به بدايت و تناهي گذشته معتقد است و زمان فيزيکي را تبلوري از زمان متافيزيکي مي‌داند.

از سيد داماد كه از اثبات الواجب تركه خرده گرفته و سخناني زننده گفته است كسي در دنبال آن عبارتي بعربي آورده و در پايان نوشته است: «بزرگش نخوانند اهل نظر» (محمد تقي دانش پژوه) [دانشگاه تهران 9/822؛ ]

حاشيه مختصري است بر بخشي از مبحث وجود از حاشيه شرح تجريد كه خفري آن را تحشية نموده است.« سيد محمود مرعشي» آغاز كتاب: بسمله . قوله اذ تحقق ايجاد ما يتوقف ايضا علي تحقيق موجود ما لان الشيء ما لم يوجد لم يوجد الخ طبيعة الايجاد متاخرة عن طبيعة الوجود لانها طبيعة ناعتية يستحيل قيامها بذاتها انجام كتاب: كما هو سنة الكليان م ح ق قدس سره . [مرعشي 28/361؛ معجم مؤلفي الشيعة 407 ؛ دانشگاه تهران 13/3115]