جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر درصدد است تا با بیان آراء ابن سینا و سید حیدر آملی در رابطه با شناخت و وصال خدا از طریق شناخت نفس بپردازد. ابن سینا به عنوان فیلسوف مشائی فقط به تحلیل عقلی بسنده می‌کند و سید حیدر آملی نیز به عنوان شخصی عارف پیشه درصدد بیان آراء عرفانی در این زمینه است. با بررسی بیشتر مشخص می‌شود که گویا ابن سینا کم کم به روش عرفانی نزدیک شده وبه روش اشراقیون توجه کرده است. در این پژوهش ابتدا به چگونگی شناخت از دیدگاه این دو شخصیت برجسته پرداخته شده و سپس شناخت خدا و شناخت نفس و ابعاد گوناگون این شناخت و امکان و مطلوبیت آن را بیان کرده‌ایم. در ادامه به وصال و چگونگی رسیدن به آن از دیدگاه این دو شخصیت مهم فلسفی و عرفانی نیز پرداخته ایم و سرانجام دیدگاه های آن دو را در این مورد مقایسه کرده ایم.

تهذیب نفس یکی از مهم‌ترین اموری است که در اسلام بر آن تأکید فراوانی شده و از ابعاد گوناگونی موردبحث و بررسی قرارگرفته است. یکی از مهم‌ترین ابعاد آن‌که در این پایان‌نامه بدان اهتمام ورزیده شده است، ضبط و مهار قلب است. مسئله‌ای که موفقیت در آن تأثیر بسزایی در کنترل اعضا و جوارح و دوری از گناه و پیراستگی از رذایل نفسانی دارد.به نظر می‌رسد درصد بالایی از رفتارهای انسان ازآنچه شیطان بر قلب او وارد می‌کند، برآمده و سرچشمه می‌گیرد. ازاین‌رو اگر انسان بر واردات قلبی خود کنترل داشته باشد دل‌بستگی و عواطف خود را سامان بخشد در جهت اصلاح رفتارهای خویش از توان بالایی برخوردار خواهد شد و به دنبال اصلاح رفتار، فضایل اخلاقی بیشتری در خود ایجاد کرده و در تهذیب نفس توفیق خواهد یافت. بدیهی است عدم تسلط بر واردات قلبی، می‌تواند زمینه ریشه دواندن رذایل اخلاقی را در وجود انسان فراهم آورد.در این نوشتار با استناد به آیات و روایات به دنبال شناخت قلب هستیم. اعتقاد بر این است که شیطان می‌تواند در این واردات قلبی انسان نفوذ کند و دل‌بستگی‌ها و عواطف او را مطابق آنچه خود می‌خواهد شکل دهد، اما با شناختن راه‌های نفوذ شیطان و وساوس شیطانی و شناخت آسیب‌ها و امراض قلبی امکان کنترل واردات قلبی فراهم می‌آید و راه ورود افکار نورانی و صفات پسندیده و الهامات ربانی هموار خواهد گردید. به نظر می‌رسد برای ضبط و مهار قلب و ساماندهی احساسات و گرایش‌‌های ارتباطی انسان باخدا هست.

تهذیب نفس یکی از اموری است که در اسلام بر آن تاکید فراوانی شده و از ابعاد گوناگونی برخوردار است، یکی از مهمترین ابعاد آن که در این پایان نامه بدان اهتمام ورزیده شده است، ضبط و مهار ذهن است که تأثیر بسزایی در کنترل اعضا و جوارح و دوری از گناه و پیراستگی از رذائل نفسانی دارد. به نظر می‌رسد درصد بالایی از رفتارهای انسان از افکار و خواطری که در ذهن او پدید آمده سرچشمه می‌گیرد. از این رو اگر انسان بر واردات ذهنی خود کنترل داشته باشد، در جهت اصلاح رفتارهای خویش از توان بالایی برخوردار خواهد شد و به دنبال اصلاح رفتار، فضایل اخلاقی بیشتری در خود ایجاد کرده و در تهذیب نفس توفیق خواهد یافت. بدیهی است عدم تسلط بر خطورات ذهنی می‌تواند زمینه ریشه دواندن رذایل اخلاقی را در وجود انسان فراهم آورد.در این نوشتار با استناد به آیات و روایات به دنبال شناخت انواع واردات ذهنی هستیم. بر این اساس و با استفاده از سخنان اندیشمندان اسلامی میتوان واردات ذهنی انسان را شامل تفکرات، خطورات، تخیلات و توهمات دانست. و با توجه به اینکه شیطان میتواند در این واردات ذهنی نفوذ کند بنابراین با شناختن راه‌های نفوذ شیطان و وساوس شیطانی امکان کنترل این واردات ذهنی فراهم میآید و راه ورود افکار نورانی و پسندیده و الهامات ربانی که ازجانب فرشتگان الهی القاء میشود، هموار خواهد گردید. در راستای این مهمبه راه‌ها، موانع و ثمرات ضبط و مهار ذهن و عواقب عدم ضبط و مهار ذهن نیز خواهیم پرداخت. و در انتها به این نتیجه خواهیم رسیدکه برای ضبط و مهار ذهن راهی جز جلوگیری از تصرفات شیطان در نیروی وهم و خیال وجود ندارد و مهمترین راه‌ نیل به این مقصود، تقویت راههای ارتباطی انسان با خدا میباشد.

علامه طباطبایی(ره) با بررسی آیات معرفت نفس در قرآن کریم علاوه بر تعریف فلسفی از نفس، آن را موجودی معتدل و ساده دانسته که تقوا و فجور بر اساس آن نسبت پیدا می­کند. موجودی که با گناهان آلوده‌شده و با تقوا، تزکیه و تهذیب می‌شود. بر اساس نفس است که انسان محروم یا سعادتمند و رستگار می‌­شود. به‌طورکلی نفس آدمی موجودی مجرد و ماورای بدن بوده و احکامی غیر از احکام بدن دارد. به بیانی دیگر موجودی است غیرمادی که نه طول دارد نه عرض و نه در چهاردیواری بدن می­گنجد؛ بلکه با بدن ارتباط و علقه ­ای دارد و یا به عبارتی با آن متحد است و با شعور، اراده و سایر صفات ادراکی، بدن را اداره می­کند. علامه طباطبائی(ره) معتقد است نفس انسان طریقی است که به‌واسطۀ آن به پروردگار خود می­رسد. راه و مسیر انسان به‌سوی خداوند متعال همان نفس است زیرا چیز دیگری به‌جز خود انسان نمی­تواند طریق او باشد و این خود انسان است که دارایِ تطورات، درجات و مراحل مختلف است. این حرکت و سیر در نفس، تنها به‌واسطۀ اعمال قلبی و تهذیب نفس که با اعمال بدنی، انجام فرایض و ترک محرمات صورت می­گیرد، واقع می‌شود. در این مقاله با استناد به آیات قرآن کریم به بیان مراتب نفس، ارتباط آن با معرفت نفس و ارتباطِ معرفت نفس با تهذیب و اخلاق پرداخته‌شده است. مسئلۀ اصلی تحقیق بررسی چگونگیِ ارتباطِ تهذیب نفس با اخلاق است و فرضیۀ آن به اثبات این موضوع می­پردازد که با استناد آیات قرآن کریم رابطۀ اخلاق و معرفت نفس دوطرفه است.

کتاب "الـعرفان الإسلامي بين نظريات البشر و بصائر الوحي" اثر استاد سيد محمد تقي المدرّسي می باشد که توسط دار البيان العربي لبنان در سومین بار به چاپ رسیده است. بحث و بررسی درباره‌ی عرفان اسلامی، موضوع اصلی کتاب است که در سه مبحث اصلی به زبان عربی شکل گرفته است: 1- تاریخ علوم عقلی نزد مسلمانان (کلام، فلسفه و تصوف)، 2- بحث‌هایی درباره‌ی وجود و موجود (جهان میان حقیقت و مثل دیدگاه‌هایی درباره‌ی وحدت وجود، تنزیه و تشبیه)، 3- جهان میان دیدگاه "فیض" و آگاهی و بینش "مردم".

چکیده بر مبنای تعالیم الهی اسلامی اهمیت و جایگاه خودشناسی و در پی آن خودسازی بر کسی پوشیده نیست. لیکن دستیابی به معرفت حقیقی نسبت به خود که معرفتی شهودی و حضوری است، در بدو امر و برای همگان میسور نیست. از این رو در این پژوهش حکمت متعالیه به عنوان راهی که می تواند ما را از علم حصولی به علم حضوری و از برهان تا مرزهای عرفان پیش برد، مورد مطالعه قرار گرفته است؛ و سه اصل "امکان فقری"، "حرکت جوهری" و "اتحاد عقل، عاقل و معقول" که از اصلی ترین نظرات و ابتکارات صدرالمتألهین است با نگاهی متفاوت و رویکردی کارکردگرا مورد بازخوانی قرار گرفته و مبانی خودشناسی و خودسازی از این اصول عقلی استخراج شده است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه‌ای شکل گرفته و به نظر می رسد نتایج آن می تواند به شکل کاربردی مورد استفاده قرار گیرد. یافته‌های این پژوهش ما را به این نتیجه رهنمون می سازد که از نظر ملاصدرا، توجه به فقر و نیاز دائمی انسان نسبت به غنی مطلق از آرایی است که معتقد به آن را، همواره به خداوند متوجه می سازد و از عذاب رهایی میبخشد؛ به همین دلیل شناخت خویش بر مبنای اصل امکان فقری کارآمد ترین اصول خودسازی را به انسان معرفی می کند. همچنین در نظام فلسفی ملاصدرا هیچ یک از شئون وجودی انسان مغفول نمانده و مطالعة آغاز انسان بدون توجه به فرجام او ناقص و ناتمام است؛ از این‌رو بر مبنای اصل حرکت جوهری، میتوان تطورات گوهر وجود انسان را از مبدأ تا معاد بررسی نمود و به شناخت ویژه‌ای از خود به عنوان وجودی در حال شدن و مستعد رشد و کمال، دست یافت. توجه به اهمیت علم و ادراکات در ساخت وجودی انسان، از نتایج اعتقاد به اصل اتحاد عاقل و معقول است و ثمرات تربیتی آن قابل تأمل می باشد. کلید واژه ها: خودشناسی، خودسازی، امکان فقری، حرکت جوهری، اتحاد عقل، عاقل و معقول.

این رساله مشتمل بر یک مقدمه، طرح پژوهش، پنج فصل، یک خاتمه می باشد. درپایان نتیجه گیری و خلاصه بحث ارائه و ترتیب داده شده‌است. فصل اول: به کلیات اختصاص دارد و عناوینی مانند، مفهوم شناسی عقل، معنای لغوی و تعریف اصطلاحی عقل و انواع عقل و کاربردهای عقل و مترادفات آن در قرآن و مقام عقل در روایات اسلامی بحث شده‌است. فصل دوم: تحت عنوان ارزش عقل از نظر قرآن و ‌روایات،ارزش شناخت عقلانی ،هدایت بخشی عقل، حجت باطنی خداوند، ضرورت عقل و وحی، هماهنگی عقل و وحی سپس با بیان دلایل عدم امکان تعارض بحث به پایان می رسد. فصل سوم: به عوامل پرورشی وتکامل عقل مانند تفکرو تعقل در آیات و نشانه‌های الهی، نشانه‌های او در زمین وآسمان، عظمت و وسعت آسمان‌ها، اشاره به انواع مختلف تقلید و در پایان از تقلید کوکورانه مذمت شده‌است. فصل چهارم: بیانگر خردمندان در آیات و روایات است و وجود موجود دارای عقل و تکلیف اختیار، غیر از انسان، و همچنین اوصاف خردمندان و در ذیل این فصل باارائه بحث سیمای خردمندان در قرآن گفتگو شده است. فصل پنجم: با عنوان آثار خردورزی، حقیقت جویی و پذیرش حق و دین، چگونگی دستیابی به حق، بهره‌گیری از آیات الهی، تکوینی و تشریعی و نشانه خردورزی، عاقل زبانش را کنترل می کند، از هوای نفس پیروی نمی کند و در ذیل این فصل به پرورش و غذای فکر بحث به پایان رسیده است. و در خاتمه به بیان نشانه های نابخردان پرداخته ایم. و در پایان نتیجه گیری و خلاصه بحث وفهرست منابع آورده شده است.

كتاب«محاسبة النفس»، اثرى است به زبان عربى، در عرفان عملى و اخلاق، از سيد على بن طاووس حسينى. كتاب، داراى يك مقدمه و 5 باب است و برخى از ابواب آن مشتمل بر چند فصل است. باب اول، مشتمل بر آياتى از قرآن كريم است كه مقتضى لزوم همت نهادن به خودنگه‌دارى از گناهان و تطهير نامه عمل مى‌باشد. باب دوم، شامل رواياتى است كه ارزش محاسبه نفس در شب و روز را براى محفوظ ماندن از خطرها بيان مى‌كند. باب سوم، در بيان روزهاى معينى است كه يادآورى آنها و احتياط در امر محاسبه و مراقبه در آنها لازم است. باب چهارم، در باره اوقات و مكان‌هاى قابل تعظيم و احترامى است كه در آنها بايد دقت بيشترى در حفظ نفس از بدى‌ها نمود. باب پنجم، در بيان امورى است كه مكلف براى احتياط و يادآورى ارزش محاسبه به آنها احتياج دارد. مرحوم سيد بن طاووس، مطالب كتاب خود را با آيه شريفه«و ان عليكم لحافظين كراما كاتبين يعلمون ما تفعلون» آغاز مى‌كند و با آيه كريمه«فبشّر عبادِ الذين يستمعون القول فيتبعون أحسنه أولئك الذين هديهم الله و أولئك هم أولوا الألباب» به پايان مى‌آورد. نسخه استفاده شده در اين برنامه، از انتشارات مرتضوى است كه همراه با«كشف الريبة» شهيد ثانى و«محاسبة النفس» ابراهيم بن على كفعمى در يك مجلد منتشر شده و علامه طباطبايى نيز، مقدمه‌اى بر آن نگاشته است.

کتاب حاضر اثر ایت الله امینی حفظه الله درباره تزکیه نفس و خودسازی و در کل اخلاق اسلامی می باشد.

محاسبة النفس اللوامة، تنبيه الروح النوامة تأليف ابراهيم بن على كفعمى، به زبان عربى است. و مشتمل بر بيان مطالب گوناگون پيرامون نفس آدمى است. كتاب، مشتمل بر يك مقدمه از محقق و متن است. محقق كتاب، فارس الحسون است. متن كتاب، مشتمل بر اين امور است: آيات ترغيب و اخطار و...؛ احاديث وارده از پيامبر اسلام(ص) شامل تحذير و ترغيب، امر و نهى و مواعظ؛ حكمت‌ها و امثال؛ لطائف زيبا و آثار متفاوت؛ عبارات ادبى و اشعار لطيف متناسب با مبحث.