جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله متکلمین قرن هفتم سید بن طاووس است، که در کنار شیخ طوسی، شیخ مفید و خواجه نصیر به عنوان یکی از شخصیت‌های تأثیر گذار در دانش کلام مطرح می‌باشد. و آثار متعددی در خصوص مباحث کلامی تألیف نموده است. آنچه که در آثار ایشان بسیار بارز است، توجه درخور به منابع نقلی است که برجسته‌ترین شاخصه استنباطی ایشان در پژوهش‌های کلامی است. و در روش شناسی کلامی سید بن طاووس در دانش کلام جایگاه ویژه‌ای دارد؛ این پژوهش درپی کشف روش-شناسی کلامی آثار سید بن طاووس است و تلاش می‌کند تا در محورهای استنباط، تبیین، تثبیت و تنظیم، پاسخ به شبهات و رد عقاید معارض پیش رود. به این معنا که برای استنباط آموزه‌های اعتقادی از چه روش‌هایی بهره‌مند شده‌اند. ودر دوره پر آشوب حیات خویش برای مقابله با شبهات و عقاید مخالف دین چگونه آموزه‌های استنباط شده را برای مخاطب ارائه نموده است. این امر یعنی کشف روش‌شناسی علمای دانش کلام یکی از ضروریات دانش کلام است و از جمله نکات با اهمیت، تأثیر اندیشه‌های سید بن طاووس بر سیر این دانش است که بسیار مشهود بوده . برای نمونه، تأثیر اندیشه‌های ایشان را می‌توان در آثار شهید اول، علامه مجلسی و علامه امینی مشاهده نمود. پیش فرض ما با توجه به آثار ایشان در خصوص نقل احادیث و بیان ادعیه از ائمه معصومین علیهم السلام آن است که ایشان هرگز از نقل چشم پوشی نکرده‌اند و نقل همواره محور استنباط مسائل اعتقادی نزد ایشان بوده است. این نقل است، که موجبات هدایت عقل انسان را فراهم می‌نماید. اما این به معنای کنار گذاشتن عقل و عدم حجیت آن در روش‌های عقلی نیست. عقل سلیم نزد ایشان از حجیت برخوردار بوده و از نگاه او وجود گنجینه فطری انسان و وجدانیات اوست که می تواند او را به سمت معرفت الهی رهنمون نماید. ایشان برای دفاع با توجه به اشرافی که بر منابع اهل سنت داشته‌اند با طرح سوالات متعدد و بیان احادیث از مسلمات آنان اقدام به تبیین، تنظیم، تثبیت، پاسخ به شبهات و رد عقاید معارض کرده اند. و البته برای تدوین روش‌شناسی کلامی جناب سید بن طاووس نیاز است، تا با مراجعه به آثار کلامی ایشان روش ایشان را در استنباط و دفاع کشف نمود.

حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا برنجکار، رییس انجمن کلام حوزه در دومین نشست از نخستین روز مدرسه زمستانی کلام امامیه به تبیین موضوع «نظریه های فطرت بنیاد» پرداخت. وی معنای فطرت را امر غیر اکتسابی یا اکتسابی روشن و بی نیاز از تحلیل و بررسی های پیچیده، فطرت محل بحث از نوع فطرت معرفتی دانست نه فطرت گرایشی. وی در ادامه به بیان تاریخچه دیدگاه های باب فطری معرفتی از گذشته تا عصر حاضر پرداخت و نظریات سقراط، افلاطون، ارسطو، دکارت، ابن سینا، شیخ حر عاملی، سیدبن طاووس، مدرسه کوفه، مدرسه قم، مدرسه بغداد و مدرسه حله را به صورت اجمال در این باب بررسی کرد. حجت الاسلام والمسلمین دکتر برنجکار اظهار داشت: در بین متلکمان اسلامی، براساس گزارش هایی که از مدرسه کوفه می بینیم، معرفت فطری را معرفت اضطراری می نامند به این معنا که ما مضطر هستیم به دانش معرفه الله و خداوند این معرفت را در دون ما قرار داده و اکتسابی نیست. شاهد بر این مطلب ادعای اشعری است بر این که جمهور امامیه قائل بودند معرفه الله و بلکه همه معارف مضطر است و استدلال در آن نقشی ندارد. وی افزود: البته در این میان هشام بن حکم و ابو محمد نظری مخالف با جمهور متکلمان امامیه دارند. رییس انجمن کلام حوزه خاطرنشان کرد: در مدرسه قم نیز مرحوم کلینی و صدوق قائل به اضطرار هستند و عام ذر را مطرح می کنند اما از شیخ مفید به بعد اضطرار کنارگذاشته و معرفت اکتسابی مطرح شد. در مدرسه بغداد و حله نیز این اضطرار دیگر مطرح نیست، اما در خراسان دوباره احیاء می شود. فطرت در قرآن و روایات وی نیز گفت: قرآن و روایات خداشناسی را امری مجهول که نیاز به استدلال و کشف داشته باشد مطرح نمی کنند. نه اینکه عقل توان اثبات نداشته باشد، بلکه به این معنا که راه منحصر به استدلال نیست، زیرا فطرت داریم و «کل مولود یولد علی الفطره». حجت الاسلام والمسلمین دکتر برنجکار اضافه کرد: بحث معرفت فطری در دو مقام قابل طرح است، نخست این که معرفت در چه موقفی به انسان داده شده است؟ پاسخ در آیات و روایات اشاره به عالم ذر دارد. دوم «چیستی ویژگی های معرفت»؛ معرفت است یا گرایش؟ آیات و روایات فطرت را تفسیر به گرایش از قبیل خداشناسی و خداجویی نکرده، بلکه تفسیر به معرفت می کنند. و چنین که برخی گفته اند معرفت مبهم نیست، بلکه در لسان روایات می بینیم اتفاقا معرفت صریح است و شدت دارد، چون از جنس معاینه و دمیدن مطرح شده است و این معاینه به معنای دیدن یا چشم نیست که علاوه حکایت از شناخت شدید دارد. و فطری بودن معرفت همیشه به این معنا نیست که به آن توجه وجود دارد، بلکه نیاز به تذکر همیشه وجود دارد و ارسال رسل به همین منظور است. تذکر به معرفت نیز از طریق مختلف اتفاق می افتد: نخست «استدلالات عقلی» و دیگری «از راه اسمائ و صفات». وی در ادامه به ویژگی های معرفت فطری پرداخت و بیان کرد: ویژی های معرفت فطری عبارتند از: معرفت فطری شدید است؛ لذا تعابیری مثل معاینه در روایات برای معرفت ذکر شده است این معرفت به قلب معروف است نه عقل معرفت فطری معرفت اساسی است و بقیه معرفت ها به ابن معرفت مربوط اند.

جاحظ و سید بن طاووس: جاحظ، متوفّاى سال 255 هجرى كتاب عثمانيه را در حمله به شيعه تأليف كرد و آن را از دروغ، انكار ضروريّات و ردّ بديهيات پر كرد تا جايى كه كوشيد شجاعت امير مؤمنان على عليه السلام را نيز انكار كند.1 مسعودى در اين باره مى گويد: هدف جاحظ از نگارش اين كتاب ميراندن حق و مخالفت با اهل حق بود، اما خداوند نور خود را كامل مى كند، هر چند كفرورزان را خوش نيايد.2 اما خود جاحظ بعدها به نقض كتاب خود پرداخت و نخستين كسى بود كه در مقام پاسخ گويى به كتاب عثمانيه برآمد.3 پس از او گروهى از علماى اماميّه و ديگران در پاسخ به كتاب عثمانيّه، به نگارش پژوهش هايى پرداختند كه به «نقض عثمانيه» شهرت يافت. از اين علما مى توان ابوجعفر اسكافى معتزلى، متوفّاى سال 240، مسعودى نگارنده مروج الذّهب، متوفّاى سال 346 و سيد جمال الدين ابن طاووس حلّى، متوفّاى سال 673 در كتاب چاپ شده بناء المقالة الفاطميه را نام برد. 1 . رك: العثمانيه: 45 ـ 50. 2 . مروج الذهب: 3 / 237. 3 . الفهرست، ابن نديم: 294.

کشف المحجّه از آثار بسیار مهم سیدبن طاووس است. ایشان در این کتاب فرزند هفت ساله‌اش محمد ودیگر علاقه‌مندان به شنیدن سفارش‌ها، خاطرات، پندها ووصایاى کتاب را مخاطب قرار مى‌دهد. وى با یادآورى این نکته که سلامت خاندان از طعن وپاکیزگى آنان از پستى وناکسى، بزرگ‌ترین نعمت خداوند است وخداوند متعال دستور داده است که از نعمت‌هایى که به او عطا شده سخن بگوید: وامّا بنعمة ربّک فحدّث خود را در آغاز کتاب چنین معرفى مى‌کند : بنده خدا ومملوک او، سید جلیل وپیشواى نبیل، عالم عامل وفقیه کامل، علامه فاضل، زاهد پرهیزگار، بازکوش راه حق، یگانه زمان ویکتاى عصر خویش، رضى الدین، رکن الاسلام والمسلمین، افتخار «آل طه» و«یس»، جمال عارفان، برترین سرور، سیّد شریفان، ابوالقاسم على بن موسى بن جعفر بن محمد بن طاووس علوى فاطمى داوودى سلیمانى. سید بن طاووس ـ آن گونه که در همین کتاب نوشته ـ متولد سال 589 هجرى است ونوشتن کشف المحجه را در 61 سالگى (سال 650 هجرى) آغاز کرده است.

شیعیان در سده هفتم هجری به رشد فرهنگی و اجتماعی قابل توجهی، به ویژه در شهر بغداد، دست یافتند. بی‌تردید رضی‌الدین علی بن موسی بن طاووس (589ـ664ق) در این پویایی و رشد سهمی مؤثر داشت. این مقاله با روش وصفی ـ تحلیلی بر آن است، پس از مروری بر وضعیت شیعیان در قرن هفتم و نیز شخصیت سید بن طاووس، نقش او را در این زمینه بررسی کند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که سید بن طاووس با تدوین و نشر کتاب در موضوعات مختلف، رواج دادن مقتل و منقبت‌خوانیِ اهل بیت:، بر پا کردن مجالس مناظره با پیروان سایر فِرَق اسلامی، ترویج اندیشه مهدویت و نزدیکی ظهور منجی، همکاری با ایلخان مغول در چارچوب یک نظریه سیاسی دینی و سرانجام تدوین ادعیه و رواج دادن فرهنگ دعا، در رشد فرهنگی و اجتماعی شیعیان در این دوره نقش داشته است

جبایی یکی از بزرگترین مفسران و نظریه پردازان معتزلی در قرن سوم است. آرای وی همواره مورد استفاده و استناد مفسران دیگر بوده است. نظریه های جبایی قرن ها محل بحث علمای شیعی و حتی اهل سنت بوده اند. شیخ طوسی در مسیر دفاع از عقاید شیعه در تبیان موارد متعددی از آرای معتزلیان را نقل و گاه نقد کرده است. سید بن طاووس، نوادۀ شیخ طوسی، نیز در سعدالسعود مجادلات بسیاری با مفسران معتزلی دارد. از آن جاکه شیخ طوسی در تبیان و سید بن طاووس در سعدالسعود، در مقایسه با دیگر مفسران، به آرای جبایی بیشتر پرداخته اند، وجوه اشتراک و تفاوت نقل و نقد این دو عالم بزرگوار در این مقاله بررسی خواهد شد. در حالی که سیدبن طاووس، با رویکردی منتقدانه و با دیدگاه های متفاوتی از مفسران ‍یشین با استناد به شواهد قرآنی، روایات و اقوال دیگر مفسران برخی از اشتباهاتی که جبایی در تفسیر و فهم آیات داشته را پاسخ می دهد، شیخ طوسی در تبیان بارها اشاراتی به تفسیر جبایی داشته که گاه آن ها را نقد و گاه نظر وی را ستوده است.