جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظام حدیث‌پژوهی شیعه در دورۀ معاصر نیازمند بازشناسی و بازسازی نشانه‌هایی است که با آن بتوان میراث برجای‌مانده از دورۀ معصومینk را با سازوکاری روشن‌تر و واقعی‌تر به‌عنوان منبعی معتبر مورد استفاده قرار داد. این امر مستلزم شناسایی دقیق روش‌های متداول و معمول نزد عالمان و محدثان شناخته‌شدۀ پیشین است. یکی از حدیث‌پژوهانی که آثارش از زمان نگارش مورد توجه فقها و اندیشمندان علوم اسلامی قرار گرفته، شیخ حر عاملی است. وی تلاش می‌کرد تا با بازشناسی و بازسازی قراین اعتبار در نظام حدیث‌پژوهی متقدمان و تقویت آن‌ها دیدگاه اخباریان را رونق داده و دایرۀ صحت را توسعه ببخشد. به نظر می‌رسد بر اساس واقعیت‌های تاریخ تطور اعتبارسنجی، آرای شیخ حر عاملی بتواند برخی از نقاط مبهم این نظام را رفع و آن را بهبود ببخشد. مهم‌ترین آرای او پیرامون اعتبارسنجی و ارزش‌گذاری حدیث در خاتمۀ کتاب وسائل الشیعه با عنوان «فوائد» نمود یافته است. بازخوانی این قراین در بازیابی نظام متقدمین امری راهگشاست.

تعداد آیات قرآن، در حدیثی در کتاب مافی با رقم هفده هزار نقل شده است. این حدیث از دیرباز در بین قرآن پژوهان امامیه مورد بررسی و نقد، و بهانه ای برای هجوم وهابیان و دیگران علیه مرحوم کلینی به طور خاص و امامیه به طور عام بوده است. اعتبار کتاب کافی و صحت سند حدیث مذکور بر دشواری ساماندهی اش افزوده است. نویسنده مقاله حاضر کوشیده است ضمن ارائه دیدگاه ها درباره سند و متن این حدیث، آن را سامان کند. بدین سان که محققان برای حل مشکل حدیث فوق دو راه پیشنهاد کرده اند، نخست بر اختلاف نسخه های کتاب مافی تاکید کرده و برآنند که در نسخه های معتبر آن، کمیت آیات خلاف نسخه های دیگر است. دیگر آنکه این کمیت را باید در راستای وحی تفسیری و یا تفسیر آیات قرآن به قطعه های کوچکتر مورد ارزیابی قرار دهد. هر کدام از این راه حل ها با قوت ها و ضعف هایی مواجه است.

احادیث متعددی که بر تفکیک بین شخص گوینده و گفتارش تاکید می کنند، بیان کننده فهم اصل سخن و ارزیابی آن بدون توجه به گوینده است. در مقابل این احادیث، روایات دیگری وجود دارد که به توجه به گوینده و شناخت دقیق او دلالت می کند؛ به این معنا که هر سخنی را از هر کسی نپذیریم. نویسنده در این مقاله می کوشد به بررسی این دو دسته احادیث پرداخته و آن را در سه حوزه مختلف، تقسیم و تحلیل و استنتاج کند. نتیجه این بررسی آن است که هر گروه از این احادیث بر بعد خاصی تاکید دارند که از مجموع آنها می توان به سه بعد اشاره کرد: 1. بعد معرفت شناختی 2. بعد روان شناختی 3. بعد رفتارشناختی

چگونگی رابطۀ بین حدیث و عرفان، همواره یکی از محورهای قابل بررسی حدیث‌پژوهان بوده است. با اینکه عارفان در مقام فهم آموزه‌های دینی، به‌ویژه در حوزۀ تفسیر قرآن، بر کشف و شهود تکیه می‌کنند، کسانی از آنان به حدیث به عنوان یک منبع شناخت در تبیین آموزه‌های عرفانی توجه خاصی داشته وآن را در آثار خود به کار برده‌اند. نجم‌الدین رازی به‌خصوص با عنایت به مبانی عرفانی ویژۀ خود در مقایسه با برخی عارفان دیگر، با چنین نگاهی به سراغ حدیث رفته و از آن در کتاب مرصاد العباد استفاده کرده است. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی، رویکرد حدیثی نجم‌الدین رازی را در کتاب مرصاد العباد به‌ویژه از منظر نقل به معنا مورد واکاوی قرار داده است. نوع مواجهۀ نجم‌الدین رازی مؤید این نکته است که وی در تبیین تعالیم عرفانی، به حدیث به مثابه یک منبع معرفتی نگاه کرده و چنین رویکردی را می‌توان برگرفته از پیوند عرفان وشریعت در منظومۀ فکری عارفی مانند نجم‌الدین رازی دانست. صرف‌نظر از اندک احادیث مورد اسناد او که فاقد اعتبار و حجیت است، بیشتر احادیث این کتاب در متون حدیثی معتبر در نزد فریقین یافت می‌شود. تکیه بر نقل به معنا در کاربست احادیث در مرصاد العباد و توجیه آموزه‌های عرفانی براساس احادیث، مورد اهتمام این نویسندۀ عارف بوده است.

فقه‌ الحدیث از ارزشمندترین علوم اسلامی است، زیرا حدیث در اسلام، دومین منبع فراگیری دین محسوب می‌شود و بدون آشنایی با سنت نمی‌توان اسلام را شناخت. فقه‌ الحدیث ما را با معنای متون احادیث آشنا می‌سازد، ولی مراجعه به متون احادیث، بدون توجه به مبانی لازم، امکان انحراف را در پی خواهد داشت. از این‌ رو، تلاش‌های فراوانی از سوی علمای مسلمان برای تدوین قواعد و مبانی فهم صحیح از روایات صورت گرفته که علم اصول فقه، نشانگر بخشی از این تلاش‌هاست. برخی از محققان حدیث نیز در هنگام شرح روایات، روش و قواعدی به کار برده‌اند که استخراج آن‌ها می‌تواند ما را با شیوه‌، ضوابط و مبانی فقه‌ الحدیث آشنا سازد. یکی از این کتب، الفوائد الطوسیه از شیخ حر عاملی است. این کتاب با عنایت به شخصیت علمی مؤلّف و تبیین و توضیح روایات مشکل، اهمیت ویژه‌ای دارد و در آن، نکات و تحقیقات و دقت‌ها و نیز پاسخ شبهات و مغالطاتی وجود دارد که در کتب دیگر کمتر یافت می‌شود. یکی از مبانی مورد توجه شیخ حر در این کتاب، اثبات متن حدیث است. این قاعده مهم‌ترین اصولی است که در فقه‌ الحدیث باید رعایت شود. در این مقاله، با مطالعه این کتاب به روش تحلیلی‌ـ توصیفی، این قاعده تبیین و موارد توجه شیخ حر به این قاعده، استخراج و تبیین شده است.

تفسیر نورالثقلین که توسط شیخ عبد عیل بن جمعه عروسی حویزی فقیه و محدث امامی مذهب در نیمه دوم قرن یازدهم هجری و یا نیمه اول قرن دوازدهم نوشته شده است، تفسیری روایی به شمار می آید و حاوی بیش از سیزده هزار روایت است. حویزی این روایات را به عنوان روایات تفسیری ذیل آیات قرار داده است، به همین جهت این تفسیر در نگاهی گذرا، تفسیری روایی است ولی نگارنده در این پژوهش نشان داده است که این تفسیر به رغم اینکه به تفسیری روایی مشهور است، از اجتهاد خالی نیست. هر چند مفسر از اظهار نظر صریح برای تبیین آیات پرهیز کرده، تفکیک و گزینش روایات و چیدمان آنها مبتنی بر یک نوع تلاش فکری با شیوه ای هدفمند صورت گرفته است. در این مقاله از این تلاش فکری به اجتهاد تعییر کرده ایم و نشان داده ایم که اجتهاد حویزی بر مبانی و عوامل معرفتی و غیرمعرفتی او استوار است.

حدیث در اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار است، زیرا پس از قرآن، دومین منبع شناخت دین است. دانشمندان مسلمان در راه پاسداری از حدیث، تلاش فراوانی کرده و صدها کتاب در شناسایی و تحکیم اسناد و متون حدیثی و فهم آن ها تالیف نموده اند. برخی از روایات موجود در منابع حدیثی، دارای اضطراب در متن یا سند است. مراد از اضطراب، آن است که یک روایت، با نسخه های مختلف و با متن ها یا اسناد متفاوت با یکدیگر نقل شود. لذا برای شخص مراجعه کننده لازم است راه برخورد با این گونه روایات را بشناسد. گاهی پس از بکارگیری روش های علمی، روایت مضطرب از اضطراب خارج می شود و گاهی همچنان بر این حالت باقی می ماند. این مقاله بر آن است تا روش های علمی برخورد با احادیث مضطرب و چگونگی بهره گیری از آن ها را تبیین نماید.ضرورت این بحث برای محققان مباحث دینی و اسلامی روشن است. زیرا یکی از منابع اصلی در تحقیقات فقهی، تفسیری، کلامی، اخلاقی، تاریخی و غیره روایات است که برخی از آنها دچار اضطراب گردیده، لذا آشنایی با چگونگی برخورد با روایات مضطرب، بر هر یک از محققان علوم فوق الذکر لازم است.

بی شک مهم ترین عامل تاثیرگذار در باورها، بینش ها، رفتار و گفتار مسلمانان، سخنان پیامبر (ص) است. در کنار این عامل مهم، نوع برداشت ها از سخن، سیره و سنت آن حضرت نیز موجب گردید تا فرقه ها و نحله های متعددی پدید آید. حدیث اقتدا و اهتدا زیربنایی ترین اصل را در ایجاد سازگاری میان این برداشت های متنوع و متغایر برای اهل سنت تشکیل می دهد. در پرتو این بینش، تمسک به هر یک از صحابیان روا شمرده شده و سخن و سیره آنان را به سان سخن و سیره نبوی ارزشمند خواهد ساخت. نتیجه قهری چنین بینشی، التزام به نوعی پلورالیسم درون دینی در محدوده قول و عمل صحابه خواهد بود، مساله ای که راه را بر روی فتاوی و منقولات گاه متناقض گشوده است.نویسنده این مقاله با توجه به اهمیت این موضوع، حدیث اقتدا و اهتدا را بازخوانی و در دو بخش بررسی کرده است. در بخش نخست، متن و سند حدیث را در منابع مختلف سنی و شیعی مورد ارزیابی عملی قرار داده و پس از کتاب شناسی لازم، تفاوت های متنی حدیث را یادآور شده و در ادامه به اسناد و طرق مختلف، حدیث را مورد توجه کرده و چنین نتیجه گرفته است که صدور این حدیث با مشکل جدی رو به رو است. در بخش دوم، دلالت و محتوای حدیث را کاویده و روشن ساخته است که پیام این حدیث با مدلول بسیاری از روایات سخت ناهمخوان است و بینش منصفانه، اجازه پذیرش چنین حدیثی را نمی دهد.

یکی از دانش هایی که قرآن پژوهان و حدیث شناسان به آن پرداخته اند، موضوع مکی و مدنی بودن آیات و سور قرآنی است. شناخت این علم منوط به دو چیز است؛ نخست بهره گیری از روایات معتبر تفسیری و دیگر آگاهی از سیاق و قراین مضمونی سور قرآنی. قابل انکار نیست که دست یابی به فهم واقع بینانه تر از قرآن و تشخیص بهتر ناسخ و منسوخ در کنار دیگر فواید، از اهداف شناخت مکی و مدنی به شمار می آید. یکی از نکات مهم در موضوع روایات ناظر بر مکی و مدنی، وجود احادیث متعارض است که با توجه به آن، عالمان متقدم و متاخر در تعیین آن ها دو راه در پیش گرفته اند. پژوهشگران گذشته، معیار ترجیح روایت را برگزیده، اما معاصران بیشتر تلاش کرده اند بین مدول های قرآنی و واقعیت های تاریخی ارتباط برقرار سازند و به لحاظ معیار مضمونی، مکی و مدنی را تعیین نمایند. نگارنده بر این باور است گرچه بین این قبیل روایات تعارض وجود دارد، راه برون رفت از آن ها، توجه به معیارهای مضمونی و سیاق آیات و نیز استفاده از روایات معتبر است.

تعبیرات کنایی یکی از جلوه های زیبایی سخن و هنر سخنور است و صاحبان هر زبان به کمک تصویرهایی که از خلال کنایات پدید می آید، بر قدرت نفوذ و اثربخشی کلام خویش می افزایند. نصوص نهج البلاغه مشحون از این گونه تعبیرات است و یکی از چالش های ترجمه عبارت های آن، برگردان کنایات آن به زبان فارسی است؛ زیرا در میان انواع ترجمه های معنایی یا ارتباطی که مترجمان برای عبارات کنایی به کار برده اند، نارسایی هایی به چشم می خورد که محل تامل است و جای نقد دارد. در این مقاله به اقتضای مجالی که فراهم است، تعدادی از این قبیل ترجمه ها بررسی و در نهایت، پیشنهادهایی ارائه شده است. بدان امید که این تلاش مختصر درآمدی بر بررسی و نقد ترجمه همه کنایات نهج البلاغه باشد و بر غنای این بحث بیفزاید.