جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در راه فهم روایات، نیاز به روش صحیح علمی وجود دارد که آن را فقه الحدیث می‌نامیم. فهم متون احادیث، بدون توجه به مبانی مورد نیاز، امکان برداشت غلط و انحراف را در پی خواهد داشت. یکی از اموری که در جامعیت و پربار شدن و به روز بودن فقه الحدیث نقش مهم و اساسی دارد، توجه به انواع دلالت‌های احادیث است. محقق حدیث که در پی فهم صحیح از روایات است، نباید تنها به دلالت مطابقی احادیث اکتفا کند بلکه سایر دلالت‌های معتبر را نیز مدنظر قرار دهد که عبارت‌اند از: منطوق، مفهوم، دلالت اقتضا، دلالت تنبیه و دلالت اشاره. در این صورت است که تمام مطالب مستخرج از سخنان معصومان را مورد توجه قرار داده است. معصومینk خود به دلالت‌های مختلف کلام توجه داشته‌اند. این مقاله به بررسی اقسام دلالت‌ها و دلیل لزوم عنایت و درنظرگرفتن آن‌ها در تفسیر روایات می‌پردازد.

برانگیختن توجه مردم نسبت به حق‌متعال، محوری‌ترین موضوع در آموزه‌های قرآن کریم و اهل بیتk است. در بسیاری از آیات قرآن کریم و روایات امامان معصومk، ایمان به حضور و احاطۀ خداوند بر عالَم مطرح شده است؛ به گونه‌ای که این اعتقاد بنیادی، زیربنای تمام موضوعات دینی اعمّ از اعتقادات، اخلاقیات و احکام عملی را شکل می‌دهد؛ چنان‌که در آیات قرآن و احادیث پیامبر2 و امامانk، به این موضوع نیز عنایت ویژه‌ای شده است که خداوند متعال، منزه از آن است که شبیه مخلوقات خود باشد؛ در این آموزه‌ها در حقیقت، بر دو اصل ایمان به خداوند و نفی همانندی خدا و خلق تأکید شده است. از این دو موضوع، در روایات اهل بیتk، با عنوان «معرفت بین الحدّین» یاد شده است؛ یعنی معرفتی که به دور از ورطۀ انکار و تشبیه خداوند است.این سطح از شناخت، حداقل معرفتی است که انسان باید نسبت به خداوند داشته باشد.

یکی از روایاتی که دربارۀ سبب نزول سُوَر فلق و ناس وارد شده، روایت لبید بن اعصم یهودی درخصوص سِحر و جادو شدن پیامبر گرامی اسلام است. در روایات چنین آمده که شخصی به نام لبید بن اعصم با دمیدن در یازده گِره، پیامبر2 را سِحر نمود و ایشان به خاطر این سحر بیمار گردید. آنگاه خداوند دو سورۀ فلق و ناس را برای شفای پیامبر2 بر ایشان نازل فرمود. در نوشتار پیش ‌رو که به روش توصیفی‌تحلیلی انجام گرفته، تلاش شده است تا «سند و متن» این روایت در منابع شیعه و سنی تحلیل و ارزیابی گردد. بررسی‌های نشان می‌دهد که این روایت به طرق مختلف در منابع روایی و تفسیری فریقین نقل شده و همۀ آن‌ها از ضعف سندی برخوردار است. همچنین محتوای این روایات به دلیل اختلافات موجود در متن آن‌ها، تعارض با قرآن، شأن و عصمت پیامبر2 و حقایق تاریخی، دارای تشویش و اضطراب بوده و غیرقابل اعتماد است.

تفسیر الکشاف زمخشری از مشاهیر تفسیر اجتهادی‌کلامی است که علی‌رغم حجم زیاد احادیث تفسیری آن، جلوۀ تفسیر روایی آن مغفول واقع شده است و این مقاله سعی دارد تا براساس پدیدۀ اسناد و ارسال در حدیث و با تکیه بر آرا و نظریات علمای حدیث به‌ویژه در مبحث موضوعات، احادیث تفسیری الکشاف را نقد و بررسی و پدیدۀ حدیث‌انگاری زمخشری را پیجویی کند. در این بین با پیگیری حدیث فضل السور منسوب به ابی بن کعب و گزارش تخریج‌نویسان بر الکشاف در خصوص بی اصل و سند بودن برخی روایات دیگر، نه‌تنها پدیدۀ حدیث‌انگاری و ضعف حدیث‌پژوهی وی تأیید می‌شود، بلکه تأثیر الکشف و البیان ثعلبی بر زمخشری و نقش وی در شکل‌گیری این پدیده در الکشاف، مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد؛ پدیده‌ای که با تعبیر «لم أجده» ابن حجر و «غریبٌ» زیلعی در جای‌جای کتب تخریجشان بر الکشاف قابل پیجویی است. از طرف دیگر، بسیاری از احادیث سنددار ثعلبی و بعضاً واحدی، در الکشاف به صورت بی‌سند آورده می‌شود که نشان از رویۀ ارسال حدیثی مفسر است؛ رویه‌ای که در مفسران اندکی پیش از وی و در منابع مورد استفادۀ وی به صورت اسناد نمود دارد.

جَعْل حدیث یکی از آسیب‌های است که جامعۀ اسلامی از دوران پیامبر2 بدان دچار شد و ازجمله اهداف آن، ترور شخصیت پیشوایان دینی و سیاسی بوده است. امام حسنR از کسانی است که تیر مسموم جعل حدیث، سیرۀ انسان‌ساز و الگوآفرین ایشان را وارونه جلوه داده است. در منابع فریقین با طرق مختلف از امام صادقR نقل شده که ایشان پیوسته زن ستانده و طلاق می‌داده است. در برخی منابع نیزـ بدون یادکرد سندـ تعداد همسران ایشان تا سیصد تن شمارش شده است. شواهد حکایت از آن دارند که خاستگاه جعل این احادیث منصور عباسی است، زیرا تاریخ شهادت می‌دهد او نخستین کسی است که این اتهام راـ پس از سرکوب قیام سادات حسنی‌ـ به امام حسنR نسبت داد. بررسی‌های رجالی و درایه‌ای اسناد روایات نیز نشان می‌دهد که برخی از این روایات اساساً فاقد سند بود و ارزش روایی ندارد، باقی روایات نیز به دو تن در شیعه به نام‌های عبدالله سنان و یحیی بن ابی‌العلاء الرازی و یک نفر در اهل سنت به نام حاتم بن اسماعیل منتهی می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که احتمال جعل حدیث و وارد ساختن روایات یادشده به وسیلۀ حکومت در کتب حدیثی دو راوی شیعه وجود دارد، و در مورد راوی اهل سنت نیز به دلیل نقل مرسل از امام صادقR احتمالی مشابه می‌رود. روایات از نظر محتوا نیز در تعارض جدی با ادلۀ نقلی و عقلی است

زیارت عاشورا چهار طریق اصلی دارد که سه مورد از آن به امام محمدباقرR و دیگری به امام صادقR می‌رسد. دو طریق در کتاب مصباح المتجهد از شیخ طوسی و دو طریق دیگر در کتاب کامل الزیارات ابن قولویه نقل شده است. اگر کسی بتواند مبنای رجالی معروف در مورد راویان احادیث کتاب کامل الزیارات، یعنی وثاقت تمامی آن‌ها بپذیرد، بی‌نیاز از تفحص و بحث در مورد صحت این زیارت بوده و به آسانی، صدور آن از امام باقرR را می‌پذیرد. اما اگر کسی این مبنا را قبول نداشته یا مانند صاحب این نوشتار تنها مشایخ بلاواسطه را مشمول این قاعده بداند، باید در مورد آحاد روایان این زیارت به مطالعه و دقت علمی بپردازد. مبنای قدما در تصحیح روایت که وثوق به صدور را بیشتر اهمیت می‌دهد تا وثاقت راویان نیز هرچند امروزه به خاطر قلت شواهد و قرائن کارایی چندانی ندارد، اما درخصوص زیارت عاشورا به سبب شهرت کم‌نظیر و متن معرفتی و دقیق آن می‌تواند ایجاد اطمینان نسبت به آن کند. در این نوشتار، طبق مبنای متأخرین مشی شده و با بررسی طرق این زیارت نتیجه خواهیم گرفت که سند دومی که در کتاب مصباح شیخ طوسی برای این روایت بیان شده، هم از نظر طریق شیخ به سند و هم خود سند بدون اشکال و قابل اعتماد است.

احادیث لعن امت از روایات باب أشراط الساعه است که در آن‌ها، لعن شدن نسل‌های اولیۀ امت اسلامی توسط نسل‌های بعدی، از اسباب گرفتاری مسلمانان به بلاهای آخرالزمان معرفی شده است. روایات یادشده غالباً توسط شیخ صدوق و شیخ طوسی نقل شده است که شیوخ حدیثی غیر امامی نیز داشته‌اند. با توجه به شباهت لفظی و سندی احادیث لعن امت در کتب شیعه و اهل سنت، احتمال منتقله بودن روایات یادشده از منابع اهل سنت به منابع شیعه وجود دارد. بعضی از علمای اهل سنت، به سبب عدم اعتقاد امامیه بر عدالت همۀ صحابه از سویی و لعن نمودن برخی از صحابه از سوی دیگر، بر آن‌ها خرده گرفته‌ و به حدیث لعن امت استناد کرده‌اند، درحالی‌که تمام اسناد و طرق حدیث لعن امت، به نظر محدثین ضعیف است. در صورت قبول ارتباط بین لعن امت و آخرالزمان، حدیث لعن امت، می‌تواند بر لعن شدن علیR توسط بنی‌امیه و خوارج و نواصب دلالت داشته باشد.

مقالۀ حاضر روش‌های شوشتری در شناسایی و تصحیح تحریف‌های راه‌یافته در تنقیح المقال علامه مامقانی‌ راـ که قاموس الرجال تعلیقی بر آن است‌ـ مورد بررسی قرار داده و با ذکر مثال‌هایی به دسته‌بندی آن‌ها اقدام کرده است. روش شوشتری برای کشف و اصلاح این تحریف‌ها شامل دو مرحله است: در مرحلۀ اول با کمک معیارهایی همچون اختلاف نقل‌ها، ناهماهنگی در طبقۀ راویان و تطابق‌نداشتن متن حدیث با قواعد عربی و نگارشی، احتمال وقوع تحریف را بیان می‌کند، سپس برای شناسایی عبارت صحیح از راهکارهایی همچون مقابلۀ نقل کتب مختلف، ترجیح نقل برخی از آن‌ها و نیز رجوع به نسخه‌های صحیح‌تر و اصل کتاب‌ها، طبقه‌شناسی راویان، علم نسب‌شناسی، توجه به ذکر یا اسقاط نام راوی در رجال و اخبار، توحید یا تعدد عناوین، تفرّد یا اتفاق نقل‌ها استفاده می‌کند، البته گاهی از چندین روش در کنار هم بهره می‌گیرد یا معیار یک روش را با راهکار روش دیگر به صورت ترکیبی به کار می‌گیرد. وی بیش از سایر روش‌ها از روش مقابله و مقایسۀ نقل‌های مختلف استفاده کرده است. تحریف‌هایی که شوشتری در قاموس الرجال به اصلاح آن‌ها پرداخته، از نظر حجم و تعداد می‌توان در سه دسته قرار داد: تحریف‌هایی که توسط مامقانی رخ داده، تحریف‌هایی که در روایات کشی موجود است و تحریف سایر کتاب‌ها که البته برطرف ساختن همۀ این تحریف‌ها تأثیری در داوری‌های رجالی نداشته و تنها رفع برخی از آن‌ها برای داوری صحیح رجالی ضرورت داشته است.

هر متن ادبی، برآمده از ساختار متن قبلی و برآیند تعامل و وابستگی در دو ساحت ساختاری و معنایی و معرّقی از نقل‌قول‌ها به شمار می‌رود، نهج‌البلاغه به اعتبار یک متن، حاوی بینامتنی قرآنی، احادیث نبوی و اشعار عرب است. ازآنجاکه بینامتنی به سه گونۀ اجترار،‌ امتصاص و حوار تقسیم می‌شود، برای پاسخ به این پرسش که بینامتنی احادیث نبوی در نهج‌البلاغه از کدام نوع است، در این مقاله ابتدا کلام رسول خدا2 و یادکردهای سیرۀ او از نهج‌البلاغه استخراج شده و نوع بینامتنی آن‌ها مشخص شده است و سپس کارکردهای احادیث رسول خدا2 مورد بررسی قرار گرفته است‌. آنجا که حضرت همگان را با بیان «وَاسْتَنُّوا بِسنتهِ فَإِنَّهَا أَهْدَی السُّنَن‏» به پیروی از سنت رسول خدا2 دعوت می‌کنند، کارکرد‌ ترویجی ظهور می‌کند؛ و زمانی که فرمان پیامبر 2 در جملۀ «غَیرُوا الشَّیبَ وَ لَا تَشَبَّهُوا بِالْیهُودِ» را تابع اوضاع ویژۀ دوران پیامبر2 معرفی می‌‌کند، ما را به اسباب الحدیث برای فهم احادیث توجه می‌‌دهد؛ و آنگاه که برای فهم فتنه در آیۀ اول سورۀ عنکبوت به کلام پیامبر2 اسناد می‌کند، ما را به کارکرد تفسیری رهنمون می‌کند و رجم زانی توسط رسول خدا2 و سپس نماز خواندن بر جسد او را پایۀ احتجاج خود در برابر خوارج قرار می‌دهد تا کار کرد احتجاجی روایت را نشان دهد. بدین‌ترتیب نگارنده نشان داده است آوردن سخن و سیرۀ رسول خدا2 در نهج‌البلاغه، کارکردهای‌ترویجی‌، فقه‌الحدیثی‌،‌ تفسیری‌، جدلی و استدلالی و اقناعی دارد.