جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سقوط امپراتوری ساسانی و ورود مسلمانان عرب به ایران، سبب اختلاط طبقات مختلف جامعۀ ایرانی با جامعۀ اسلامی گردید. یکی از این طبقات مهم، دبیران اند که حامل رسوم و سنت های سرزمین خود خاصّه در زمینۀ امور اداری و نهادهای سازمانی و حکومتی بودند. با نفوذ ایرانیان در دستگاه خلافت عباسی، خلفای آن سلسله، از آداب و سنن ایرانی الگو گرفته و آن را در ادارۀ حکومت خود به کار بستند. از این رو موالی و ایرانیان نو مسلمان در رأس تشکیلات اداری و سازمان دولت عباسی قرار گرفتند. آنان که در دورۀ اموی فعالیت خود را در تشکیلات حکومتی آغاز کرده بودند، در دوران عباسی، جایگاه ویژه ای در ادارۀ حکومت به دست آوردند. در حقیقت، حرکتی که موالی ایرانی با عنوان کتّاب در دورۀ اموی آغاز کرده بودند، با روی کار آمدن خاندان های دیوانی در عهد عباسی ادامه یافت. شکل گیری منصب وزارت، تأکید بر همسانی دین و دولت و در نهایت انتقال وظایف و اختیارات وزراء به کتّاب، از تحولات و دگرگونی های منصب کتابت در دورۀ عباسی بود. این پژوهش بر آن است تا بر اساس روش توصیفی - تحلیلی و به استناد منابع و مآخذ تاریخی فرایند حضور کاتبان را در تشکیلات اداری عباسیان بررسی کرده و نقش آنان را در تحوّل و تطوّر نظام اداری آن دولت بیان نماید.

در نیمه دوم سده پنجم هجری، بروز بحران های سیاسی و اقتصادی در خلافت فاطمیان و منازعات آنان با سلجوقیان در شام به تاسیس حکومت های محلی در این منطقه منجر شد. از برجسته ترین این حکومت ها دولت بنی عمار در طرابلس بود. امرای بنی عمار با سیاستی کارآمد نسبت به فاطمیان و سلجوقیان موفق شدند استقلال خود را حفظ و حکومت خود را تثبیت کنند. مقاومت ده ساله بنی عمار در برابر صلیبیون با سیاست مدارا با آنان محقق شد. سرانجام عدم حمایت حکومت های مسلمان از بنی عمار و شورش داخلی در طرابلس منجر به سقوط این شهر در برابر صلیبیون گردید. این پژوهش با روش کتابخانه ای و با استناد به منابع اصلی درصدد است به مناسبات سیاسی و برخوردهای این دولت با سلجوقیان، فاطمیان و صلیبیون بپردازد.

سادات سيفی حسنی به گواهی شواهد تاريخی پيشينه درازی در تاريخ محلی قزوين دارند. اين گروه پس از پيروزی و تاسيس دولت صفوی با پذيرش مذهب رسمی جامعه، تعامل نزديكی با حكومت جديد برقرار ساختند. اين پيوند مذهبی همراه با برخورداری از اقتدار معنوی سيادت، پايگاه اجتماعی آنان را در جامعه ايران به طبقه ای اشرافی و شهروندانی برتر مبدل كرد. اينان در همه حال رابطه ايمانی و وفاداری خود را نسبت به سلاطين صفوی حفظ كردند، و همين شيوه رفتار موجب شد تا موقعيت آن ها در تمامی آن سده ها ثابت و پايدار بماند. حضور نسبتاً فراگير سيفيان حسنی در تشكيلات دينی و ديوانی صفويان، آن هم در مناصبی همچون وزارت، صدارت و قضاوت، نشان از اعتماد و اطمينانی است كه زمامداران صفوی نسبت به توانمندی نخبگان آنان داشته اند. در اين پژوهش با استفاده از روش توصيفی - تحليلي و همچنين با تكيه بر منابع معتبر تلاش شده تا علاوه بر توجه به تبارشناسی اين گروه، تصوير دقيق و مستندی از جايگاه و فعاليت های اجتماعی سادات سيفی در عصر صفوی ارائه شود.

اهتمام احمد بن عُمَر بن اَنَس العُذری- معروف به ابن دَلايی محدث و مورخ اهل اندلس- در جغرافيا نگاری در شرح حال هايی باقی مانده درباره او ناديده گرفته شده است، در حالی كه تَرصيع الاخبار و تَنويع الآثار به عنوان تنها اثر بر جای مانده از عُذری نشان از آن دارد كه وی علاوه بر آگاهی از علوم زمانه خويش- حديث و تاريخ- به جغرافيانگاری نيز پرداخته و در اين اثر جغرافيا را بر تاريخ مقدم داشته است. پژوهش حاضر با روش توصيفی – تحليلي به بررسی و تقسيم بندی اطلاعات جغرافيايی موجود در اين كتاب پرداخته و در صدد است تا با تبيين جغرافيانگاری عذري، به واكاوی اين بخش از حيات علمی عذری كه مورد غفلت واقع شده است، بپردازد. يافته های اين پژوهش نشان می دهد كه عذری فقط به نقل اطلاعات پيشينيان اكتفا نكرده است، بلكه به جغرافيای وصفی و ابزارهای آن و نيز انواع جغرافيانگاری به ويژه عجايب نگاری احاطه داشته است.

كتاب گلستان ارم اثر عباسقلی آقا باكيخانوف، يكي از مهم ترين آثار تاريخ نگاری محلی در حوزه ولايت های شيروان و داغستان در سده 19م. می باشد. اين كتاب حاصل تلاش های مورخی است كه از وابستگان دولت روسيه بوده و در بسياری از وقايع مهم منطقه چون جنگ های ايران و روس و معاهده گلستان حضور داشته است. از اين رو توانسته گنجينه ای از مشاهدات عينی ارزشمند را در كنار اطلاعات ماخوذ از طيف گسترده و متنوعی از منابع مكتوب، گردآوری نمايد. اين اثر به زبان فارسی نگاشته شده و مورخ در تدوين آن از بسياری از اصول نوين دانش تاريخ، بهره برده است. با اين وجود، معاصر با گلستان ارم هنوز تاريخ نگاری سنتی و غيرعلمی سرشار از ذهنيت و كم بهره از عينيت در جغرافيای تاريخ نگاری زبان فارسی در ايران و ماورای قفقاز تداوم داشت. اين پژوهش بر آن است تا به شيوه تحليلی و تطبيقی و با اتكا بر منابع كتابخانه های، ضمن معرفی كامل كتاب گلستان ارم، به تحليل محتوا و سبك نگارش آن بپردازد و ميزان عينيت در يكی از نخستين آثار تاريخ نگاری علمی زبان فارسی را بسنجد.

مسموم سازی از جمله شيوه های رايج برای حذف مخالفان و رقيبان سياسی است كه از گذشته های دور در ميان حاكمان و سردمداران دول مختلف متداول بوده است. اين عمل چنان مخفيانه و زيركانه انجام می شود كه ممكن است تا مدت ها عامل جنايت نامعلوم باقی بماند. معاويه نخستين خليفه ای است كه با به كارگيری اين شيوه، به حذف مخالفان خود پرداخت. در اين پژوهش با بهره گيری از اطلاعات موجود در منابع تاريخی، انگيزه و راهكارهای معاويه برای حذف مخالفان از طريق مسموم سازی و نيز نحوه انتخاب عاملان اين اقدام با رويكردی توصيفی - تحليلي مورد بررسی قرار گرفته است. اين بررسی نشان می دهد، معاويه برای حذف برخی از رقبا و مخالفان سياسی اش، از روش مسموم سازی بهره می گرفت تا ضمن آنكه ردپايی از خود در اين جنايات باقی نگذارد، از بروز هر نوع واكنشی نيز جلوگيری كند. او به منظور تحقق نقشه هايش، درانتخاب عاملان قتل، به انگيزه های مادی و شخصی آنان توجه بسيار داشت و می كوشيد با اتخاذ تدابيری هوشمندانه در حين انجام جنايت و بهره گيری از فرصت های حساب شده، با موفقيت مخالفان را از سر راه خود بردارد.

مسلمانان در طول تاريخ خود، تا پيش از ابداع توپ، از سلاح هاي گوناگونی در نبردها بهره می جستند. برای نمونه، در نبردهای محاصره ای، ادوات ويژه ای را به كار می گرفتند كه كاركرد آن، ويران كردنِ حصار شهر بود. سلاح مَنجَنيق را می توان مهم ترين و تاثيرگذارترينِ اين ادوات دانست. در سده های ميانه اسلامی، انواع مختلفی از اين سلاح همچون منجنيق های تعادلی و كششی، هجومی و تدافعی و دريايی، عربی و فرنگی و سلطانی و تركی و...، كارگشای مسلمانان در جنگ ها بود و سير تحول و تكاملِ آن، به موازات مستحكم ترشدن ديوارهای دفاعی شهرها پيش می رفت؛ تا آن جا كه گونه های مختلفی از اين سلاح، در جهان اسلام طراحی و ساخته شد. تاكنون، تقسيم بندی های منظم و مشخصی از انواع ِ منجنيق ارائه نشده است. در نوشتار حاضر، بر آنيم تا انواع مختلف منجنيق را بر اساس مكانيزم و شيوه عمل، نوع ساخت، كاركرد و نوع پرتابه ها تقسيم بندی كرده و عملكرد و تاثيرات هر يك را تبيين نماييم.

مهر خاتم در اواخر سال ششم يا اوايل سال هفتم هجری براي ممهور كردن نامه های پيامبر به حكام سرزمين های همجوار، ساخته و پرداخته شد. اين مهر ظاهراً از نوع انگشتری و شكل صفحه نگين آن مدور بوده است و بر آن در سه سطر عبارت «محمد رسول الله» را نقش كرده بودند؛ جنس و نگين آن نيز از سنگ حبشی تا انواعی از فلزات چون مس و آهن و نقره روايت شده است. پس از وفات پيامبرص اين مهر ابتدا به ابوبكر و سپس عمر و عثمان رسيد و آن ها نيز نامه ها و مكاتبات خود را بدان اعتبار می بخشيدند. مهر خاتم در حدود سال سی ام هجري در چاه اَريس(نزديكي مدينه) افتاد و ديگر به دست نيامد، اما عثمان نظيرش را ساخت و مهر معمول خلافت داشت. با اين حساب جز نامه های شخص پيامبر (ص)، بخشی از نامه های خلفای راشدين نيز ممهور به مهر حقيقی پيامبر(ص) بوده است؛ مكاتباتی كه اگر نمونه ای اصيل از آن ها به دست آمده بود، لااقل اثر مهر خاتم را به ما نشان می داد. اوصاف اين مهر در متون متقدم اسلامی نشان از نخستين اقدامات و ضروريات تشكيل نظام ديوانی در صدر اسلام است؛ همچنين استفاده از نوشتار جای تصوير، شكل مدور، تركيب سه سطری، و شعارهای مذهبی از اين جا در مهرهای اسلامی تجربه شده و در سراسر دوران تاريخی اسلام تداوم يافته است. ويژگی های مهر خاتم در مقاله پيش رو با روش تحقيق تاريخی- توصيفی، بررسی و تحليل شده است.

با مرگ معاویة بن یزید (64 ه .ق) خلافت اموی دچار چالشی جدی شد که آن را تا آستانۀ انقراض پیش برد. در هر گوشه از قلمرو خلافت، مدعیانی قدرتمند همچون شیعیان، زبیریان و خوارج سر بر آوردند، اما با قدرت گیری مروانیان و ظهور عبدالملک بن مروان در عرصه سیاسی و به کارگیری امرایی قدرتمند همچون حجاج بن یوسف ثقفی، امویان توانستند بار دیگر قدرت از دست رفته را احیاء نمایند. حجاج با اعمال سیاست های خشن، تمام همّ خویش را مصروف سرکوب مخالفان نمود و حجاز و عراق را که کانون اعتراضات بود، آرام کرد و با گسترش فتوحات در شرق جهان اسلام، درآمد لازم را برای حکومت امویان فراهم نمود. در مقالۀ حاضر با تدقیق در زندگی و حیات سیاسی حجاج، نقش وی را در تثبیت و تحکیم دوباره خلافت اموی بررسی می کنیم.

بلغارها گروهی از اقوام ترك بودند كه در آسيای مركزی می زيستند و در طول تاريخ و تمدن اسلامی در ثغور اسلامی و در سرزمين قپچاق گذران زندگی می كردند. اين گروه از ترك ها ضمن تعاملات با مسلمانان هم جوار خود به دليل نيازهای طبيعی و امور زندگی خود به كناره های شمالی دريای خزر و سپس به سواحل رود خانه ولگا مهاجرت و سرانجام در اروپای شرقی سكونت دائم پيدا كردند و امروزه به عنوان كشور بلغارستان شناخته می شود. اين مقاله بر آن است، فرآيند اين فراز و فرودهای آنان و علل مهاجرت به نواحی خوش آب و هوای آسيای مركزی و در كنار روس ها و تعامل با آنان و يا با مسلمانان و خلفای اسلامی و مغول ها و حاكمان ترك اسلامی در منابع جغرافيايی مسلمانان و مورخان اسلامی را بيان كند.