جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع امامت از مهمترین مباحث میان مذهبی است که در طول تاریخ سبب کشمکشهای فراوانی میان مسلمانان بوده است. معتزله یکی از مذاهبی است که هرچند از بین رفتهاند اما دیدگاههایشان همچنان مورد توجه اسلامشناسان و متکلمان قرار دارد. این پژوهش به تبیین مباحث امامت از دیدگاه معتزلیان با محوریت چهار کتاب المغنی، الفائق، الکشاف و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید پرداخته است. معتزله همانند سایر مکاتب اهلسنت، حیطه اختیارات امام را منحصر در اداره امور جامعه و اجرای حدود الهی میدانند. آنها شرایطی مانند اجتهاد، عدالت، علم به اموری که مامور به اقامه آن هستند را لازم میدانند اما شرایطی مانند عصمت، افضلیت، و علم به همه احکام و حقایق دینی را لازم نمیدانند. از نظر معتزله، تعیین امام بر عهده مردم است و همه موظف به تبعیت از امامی هستند که با بیعت انتخاب شده است. معتزلیان مانند دیگر هممسلکان خود، مبنای داوری در باره مباحث امامت را وقایع تاریخی پس از رسول خدا(ص) قرار داده اند.

حدیثی با عنوان قتل روافض‌‌، در برخی منابع اهل سنت روایت شده و مورد استناد گروه‌های تکفیری برای کشتار شیعیان واقع گردیده است. در متن حدیث آمده قومی به نام روافض می‌آیند که مشرکند و باید کشته شوند. با بررسی سندی و دلالی این حدیث‌‌، غیر موجه بودن استناد گروههای تکفیری به این حدیث در جواز قتل بسیاری از مسلمانان ثابت شده است. در بخش سندی حدیث با بررسی دقیق راویان مختلف‌‌، عدم اعتبار تمام طرق آن نتیجه گیری شده است. در بخش دلالی نیز ثابت شده که اولا اصطلاح رافضی در زمان پیامبر اکرم$ وجود نداشته و این شاهدی بر مجعول بودن روایت است. ثانیا حکم کردن به شرک روافض با سب و طعن برخی از صحابه بی ارتباط است. به عبارتی دیگر معنای شرک‌‌، نفی توحید است و ارتباطی بین آن و سب صحابه نیست. پس صدر و ذیل روایت از این جهت با یکدیگر تنافی دارند. ثالثا این حدیث با آیات قرآن‌‌، احادیث دیگر پیامبر اکرم و اجماع امت نیز در تعارض است.

وهابیان ضمن تقسیم توحید به «ربوبی»، «الوهی» و «اسماء و صفات» و تفسیر توحید ربوبی به توحید در «خالقیت»، «مالکیت» و «تدبیر»، توحید ربوبی را مورد پذیرش مشرکان عصر نبوی دانسته، نقطه اصلی درگیری موحدان با مشرکان را توحید عبادی (توحید الوهی) می‌دانند و از این مسأله به‌مثابه مقدمه‌ای برای تکفیر غالب مسلمانان بهره می‌برند. از رهگذر جستار حاضر که با روش توصیفی - تحلیلی و با هدف تقریر و ارزیابی این نظریه سامان یافته، آشکار می‌شود که از یکسو، دیدگاه وهابیان در تفسیر توحید ربوبی با تصریحات لغت‌شناسان و حتی مفسران و متکلمان اهل سنت سازگار نیست. از دیگرسو، علی‌رغم دیدگاه آنان، آیات فراوانی بر شرک ربوبی مشرکان عصر نبوی گواهی می‌دهد؛ چنانکه آیات مورد استدلال آنان نیز بر مدعایشان دلالت ندارد. از سوی سوم، علی‌رغم ادعای آنان، آیات قرآن و گزارشات تاریخی نشان‌دهنده شکل‌گیری انحرافات فراوان در طول تاریخ، در حوزه توحید ربوبی است. از سوی چهارم، برپایه گزارشات تاریخی، مشرکان عصری نبوی برای بت‌ها نقش ربوبی قائل بودند. از مجموعه این مطالب، ضعف دیدگاه وهابیت و یکسونگری آنها در تفسیر آیات قرآن آشکار می‌شود.

بر اساس دیدگاه مشهور که برگرفته از آیات قرآن و احادیث اسلامی است، وحی نبوی، ارتباط ویژه‎ای است که خداوند با پیامبرانی که برای هدایت بشر برگزیده است برقرار کرده و از این طریق، پیام‏های هدایت‎گرانه خود برای بشر را بدون واسطه یا به واسطه فرشته وحی، منتقل کرده است. پیام‎های الهی، گاهی در قالب الفاظی خاص به پیامبران وحی شده که وحی به حضرت موسی% و وحی قرآن کریم به پیامبر اکرم$ این‎گونه بوده است، و گاهی در قالب الفاظ نبوده است. در نوشتاری به نام «مسیر پیامبری»، بر اساس این پیش‏فرض که نبوت خاستگاه بشری داشته است نه خاستگاه الهی، دیدگاه مشهور درباره وحی رد شده و وحی الهی از مقوله کشف عرفانی غیر لفظی قلمداد گردیده است. نویسنده، استناد به آیات قرآن برای اثبات دیدگاه مشهور را نادرست دانسته و برای حل ناسازگاری آنها با دیدگاه خود، آنها را تأویل نموده است. در این نوشتار، نخست درستی استدلال به آیات در مورد چیستی وحی اثبات گردیده، و سپس، با بهره‏گیری از آیات و روایات و تفکر عقلی، صحت دیدگاه مشهور اثبات، و نظریه نویسنده بررسی و نقد شده است.

میرمحمداسماعیل خاتون‎آبادی از فلاسفه قرن یازدهم مکتب فلسفه تنزیهی اصفهان، در شرح اصول کافی، ذیل روایات باب روح، به نقد نظرات شارحان دیگر الکافی، به‎ویژه صدرالمتألهین پرداخته است. ملاصدرا نیز از فلاسفه مکتب اصفهان در قرن یازدهم و متقدّم بر خاتون‎آبادی، پایه‎گذار حکمت متعالیه بوده و شرحی بر اصول کافی نگاشته است. این نوشتارِ توصیفی-تحلیلی با رویکردی انتقادی، نظرات خاتون‎آبادی و ملاصدرا ذیل احادیث روح در الکافی را بررسیده و به این نتیجه رسیده است که طبق نظر ملاصدرا، عظمت مقام روح باعث ناتوانی علم و عقل بشر برای فهم آن شده است؛ امّا خاتون‎آبادی اسم جنس و عام بودنِ معنای روح را منشأ اختلاف می‎داند. از نظر صدرالمتألهین روح در عین بساطت وجود، جز از طریق علم الهی قابل کشف نیست؛ امّا خاتون‎آبادی این دیدگاه را ناشی از مبنای فکری او در حرکت جوهری می‎داند که به نظر او، باطل است. به‎طورکلی باید گفت تفاوت دیدگاه‎های ملاصدرا و خاتون‎آبادی ناشی از تفاوت مبانی فلسفی آن‎ها است. خاتون‎آبادی حرکت جوهری، وحدت وجود و تعریف وجودی که صدرالمتألهین ارائه می‎دهد را نمی‎پذیرد و آن‎ها را باطل می‎داند؛ بنابراین دیدگاه وی در جایی‎که این مبانی دخیل است، از نظر خاتون‎آبادی مطرود و مردود است.

حدیث «السعید من سعد فی بطن امه و الشقی من شقی فی بطن امه» یکی از احادیث مشهور در روایات اسلامی است که از گذشته مورد جرح و تعدیل و بررسی و تحقیق متفکرین بوده است، تا آنجا که برخی از این روایت و خانواده حدیثی آن، جبر برداشت کرده‌اند. این حدیث از جهاتی به مباحث دقیق فلسفی، مثل علم پیشین الهی و نقش اراده و اختیار انسان، مرتبط است و تبیین دقیق آن، در پرتو مفاهیم عقلی، امکان پذیر است و با برداشت‌های سطحی و یا صرفا ادبی، چندان قابل فهم نیست و بنابر این باید با مبانی فلسفی به صورت دقیق نسبت سنجی شود تا از این رهگذر به معنای دقیق این حدیث برسیم و بتوانیم تحلیل هستی شناسانه دقیقی از این روایت داشته باشیم. در این پژوهش به ده احتمال معنایی مطرح شده در این حدیث اشاره شده است و در نهایت با روش توصیفی-تحلیلی و بررسی مجموعه روایات و مبانی فلسفی مرتبط، معنای مختار تبیین شده است. در معنای مختار مراد از «السعید»، انسان عاقبت به خیر است و مراد از «فی بطن امه»، زمان ولوج روح در جنین است و مراد از سعادت در شکم مادر، تقدیر الهی بر اساس امتحانی در عالم ذر است. این تقدیر الهی در هر صورت بداء پذیر است و جبرآور نیست و علم پیشین الهی نیز سبب جبر نمی‌شود، هر چند که علم ذاتی، تغییر نمی‌کند و بداء به آن تعلق نمی‌گیرد و این حدیث ربطی به علم ذاتی ندارد. در این تحلیل، ابهامات فلسفی این روایت به گونه‌ای که معنایی عقل پذیر، از این روایت برداشت شود، تبیین شده است.