جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«یووال نوح هراری»، استاد تاریخ دانشگاه عبری اورشلیم است. او با مهم شمردن تأثیر خیالات در زندگی اجتماعی بشر، دین را واقعیتی برساختی معرفی می‌کند که نقش مهمی در زندگی بشر داشته است. به گفته وی، با شروع انقلاب علمی و تمرکز بر اکتشافات علمی، دیگر جایی برای دین باقی نماند؛ تاآنجاکه دین به دلیل ماهیت اسطورهای و توجیه‌محورِ خود با نوعی بی‌رونقی مواجه شده است. در این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن ارائه تبیینی منسجم از نظریات پراکنده هراری، گفته‌های وی مورد ارزیابی قرار گرفته و نشان داده شده است که با مراجعه به محتوای درونی دین حق (مانند اسلام) و حتی سیره عملی دین‌داران دانسته می‌شود که چنین دینی هرگز در برابر علم نبوده است. بنابراین آنچه در برابر پیشرفت‌های بشر قرار گرفته است، انحراف در دین بوده نه حقیقت دین. همچنین با توجه به نقش دین در تأمین بسیاری از نیازهای روانی، معنوی و حتی جهت‌دهیِ صحیح به دست‌آوردهای علمی، نمی‌توان کارکردها و نقش فعال دین را انکار کرد. غفلت از همین جنبه‌های دین و به تبع آن، بروز پیامدهای ناگوار در زندگی بشر، موجب گرایش‌های جدیدی به دین در میان بسیاری از دانشمندان شده است.

میزان توانایی نظریات نفس و بدن در تبیین چالش «این‌همانی شخصی» می‌تواند نشان‌دهنده میزان انسجام، استحکام و درنتیجه صحت آن نظریات باشد. ازجمله نظریات حوزه نفس و بدن که جوهری مستقل برای نفس لحاظ نمی‌کند، دیدگاه ذهن بقچه‌ای هیوم است. دیدگاه مذکور قائل است ذهن همان انطباعات و تصورات متسلسل و پی‌درپی است. اما اگر گفتیم ذهن چیزی جز انطباعات پی‌درپی نیست، ذهن را امری تعریف کرده‌ایم که از هیچ ثباتی برخوردار نیست؛ در نتیجه در تبیین چالش «این‌همانی شخصی» که نیاز به ثبات دارد، دچار مشکل می‌شویم. طرف‌داران نظریه‌ بقچه‌ای ذهن، مؤلفه‌های متعددی از قبیل خاطره یا حافظه، مجاورت، مشباهت و علیّت در برساخت این‌همانی شخصی بر مبنای تسلسل انطباعات ارائه داده‌اند که در مقاله حاضر مؤلفه‌های مذکور را نقد کرده‌ و نشان داده‌ایم نظریه بقچه‌ای ذهن تحت هیچ شرایطی توانایی تبیین «این‌همانی شخصی» را ندارد و درنهایت پیشنهادی غیرتحویلی برای تبیین این‌همانی شخصی طرح کرده‌ایم.

فیلسوفان اسلامی انسان را در کنش‌های ارادی‌اش «فاعل بالقصد» می‌دانند که افعال بدنی را با انگیزه دست‌یابی به غایتی انجام می‌دهد و وجود ذهنی غایت، علت غایی کنش است. این پژوهش به ‌استناد منابع کتابخانه‌ای و با روش تحلیل و استدلال عقلی و درون‌نگری، مراحل و مبادی کنش ارادی را تبیین می‌کند. بنا بر این پژوهش، علت غایی کنش ارادی، وجود حبی غایت برای کنش‌گر است نه وجود ذهنی‌اش. مطلوب اصلی کنش‌گر در کنش ارادی، دست‌یابی به هدف مترتب بر آن است. اما چون هدف مزبور بدون انجام کنش تحقق نمی‌یابد، محبت به هدف به‌مثابه علت غایی موجب مطلوبیت فعل منتهی به آن و اقدام کنش‌گر به انجام آن می‌شود. غایت کنش نیز ممکن است مقدمه رسیدن به هدفی بالاتر باشد. در نتیجه مطلوبیتش تابع مطلوبیت غایت مترتب بر آن خواهد بود. در افعال ارادی مقاصد طولی متعددی وجود دارند که مطلوبیت هر هدف تابع مطلوبیت نتیجه مترتب بر آن است. به‌مقتضای امتناع تسلسل در علل حقیقی، سلسله علل غایی طولی یک کنش، یعنی محبت‌های طولی کنش‌گر به هر کنش و نتیجه مترتب بر آن باید به علت غایی نخستین منتهی شود. درون‌نگری کنش‌گر ارادی و استدلال عقلی نشان می‌دهند که این محبت اصیل، محبت کنش‌گر به خود و کمالات خود است

مقاله‌ای با عنوان «نگاهی انتقادی به رویکرد فیض محور در فلسفه اسلامی و پیامدهای آن در تعلیم و تربیت» به سودای نفی کلیت مبانی فلسفه تعلیم و تربیت در دیدگاه حکمای اسلامی به ادعاهای معارضان حکمت اسلامی و شبهات فلسفه‌ستیزان مشهور اشعری، همانند غزالی، اتکا نموده و غالب قریب به اتفاق مدعاهای آنان را بدون ارجاع، تکرار کرده و به عنوان «ارسال مسلمات» سند پنداشته و با نفی ادعائی دو نظریة «توالی‌گرایی» و «توازی‌گرایی» به عنوان دو رقیب دربارة تعلیم و تربیت، و مقایسة گذرا و ناکافی آن دو، عنوان تلفیقی «توازی‌گرایی ناهمزمان» را استحصال نموده است. آنچه این مقاله «نگاه انتقادی» نامیده متشکل است از ادعاهای نامستند درباره تاریخ مسایل فلسفی، تقسیم‌بندی ناهنجار مکاتب فلسفی اسلامی گاهی به «مشایی، اشراقی و اصالت وجودی» و گاهی به «دو گروه علت‌محور و فیض‌محور»، نیز ناکارآمد دانستن انگارة تشکیک به عنوان اصل مبنا در رویکرد فیض‌محور و اغلب تکرار بدون نشان خرده‌گیری‌های فلسفه‌ستیزان اشعری و همگنانشان بر آراء فلسفی و رهاوردهای الهیاتی. کاوش نشان می‌دهد آنچه این مقاله دربارة مسائل و مقاصد فلسفی ادعا کرده مضاف بر تکرار مدعاهای فلسفه‌ستیزان، در مقام استحصال، تبیین و داوری از آگاهی فنی لازم برخوردار نبوده و اظهارات مردود را مبنای رد و تردید علیه حکمت اسلامی قرار داده و در نتیجه رهاوردی نامبین، ناموجه و نامستدل را در بارة تعلیم و تربیت رقم زده است

سخن گفتن حقیقی درباره خداوند همواره یکی از چالش‌برانگیزترین بحث‌ها در تاریخ الهیات و فلسفه بوده است. گروهی منکر آن بوده و گروهی نیز معتقد به امکان سخن گفتن حقیقی درباره خداوند هستند. "آلستون" مطابق با نظریه کارکردگرایی سعی می‌کند امکان اسناد حقیقی مفاهیم ذهنی و عملی به خداوند را اثبات کند. وی اسناد مفاهیم ذهنی را متوقف بر اسناد مفاهیم عملی می‌داند و در مفاهیم عملی، از امکانِ ساختن مفاهیم عملی قابل اسناد به خدا که از مفاهیم عملی انسانی گرفته نشده‌اند، سخن می‌گوید و بدین نحو حمل مفاهیم ذهنی و عملی را بر خداوند اثبات می‌کند. وی در این باره دچار مشکل دور می‌شود و سعی در حل آن دارد. ما بیان خواهیم کرد که ملاصدرا اولاً امکان اسناد حقیقی مفاهیم ذهنی را متوقف بر اسناد مفاهیم عملی نمی‌داند و ثانیاً با استفاده از مبانی اشتراک معنوی و تشکیک، کمالات را به‌صورت حقیقی به خداوند اسناد می‌دهد. همچنین به نظر می‌رسد مشکلاتی که آلستون به آنها دچار شده است، طبق مبانی ملاصدرا قابل حل می‌باشند.

فلاسفه با اصطلاحات و لسان فلسفی خاصِ خود، براهین محکمی بر اثبات وجود خدای سبحان بیان نموده‎اند. از طرف دیگر، از آیات قرآن نیز می‌توان استدلال‌هایی بر اثبات وجود خدای متعال ارائه نمود. اما آیا می‌توان این براهین فلسفی را از آیات قرآن استفاده کرد و حتی به‌نوعی ادعا کرد که فلاسفه براهین خود را از سرچشمه وحی استفاده نموده‌اند؟ این پژوهش با استفاده از ضوابطِ عقلیِ علم منطق در کشف و تبیین مقدمات برخی براهین اثبات وجود خدا در قرآن، در صددِ اثبات عینی پاسخ مثبت به این سؤال برآمده است تا اولاً نمونه‌ای از عقلانی بودنِ مفاهیم این کتاب آسمانی، ثانیاً جلوه‌ای از تفکیک‌ناپذیری قرآن و برهان به‌صورت عینی و مصداقی و ثالثاً جنبه‌ای از اعجاز علمی آن را به سهم خود آشکار نماید. تحقیق پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی دو برهان از براهین فلسفی اثبات وجود خدا را به ترتیب نظم تاریخی، یعنی برهان امکان و وجوب و برهان امکان فقری بیان نموده است. ایشان برهان اول را از آیه 35 سوره طور و برهان دوم را از آیه 15 سوره فاطر استخراج کرده است.

پس از نظریه داروین، برهان نظم غایت‌شناختی دچار چالش‌ها و تحولات بسیاری شد به طوری‌که نمی‌توانست نظم را مطابق با علم جدید تبیین کند؛ چراکه علت غایی قادر به تبیین نظریه داروین نبود. درواقع نیاز به یک برهان طبیعت‌شناختی بود تا بتواند همگام با تحول در طبیعیات ارسطویی، در علوم تجربی وجود نظم و ارتباط آن را با خالق نظم تبیین کند؛ زیرا غایت‌مندی در برهان نظم آکوئیناس با ابتناء بر علت غایی حاکی از اراده فاعل هوشمندی در پس پرده جهان بود که در ظاهر به نظر می‌رسید نظریه تکامل با فهم طبیعت براساس «علت فاعلی»، جهان را بی‌نیاز از این هوش ماورائی می‌کند. بدین‌سان برهان نظم غایت‌شناختی توان همسو شدن با علم جدید را پیدا نکرد و کم‌کم تطبیق آن بر وجود خدا امری غیر علمی و غیر ضروری محسوب شد. لذا لازم است نظم را به‌گونه تبیین کرد و به نحو دیگری از آن در الهیات و دفاع از خداباوری بهره جست تا هم‌چنان نظم تجربی جهان نیازمند به ضرورت وجود خدا باشد. در واقع می‌توان نشان داد که نظم فاعلی طبیعت‌شناختی تنها نقطه مشترک توحید و الحاد است که در استناد به وجود و عدم وجود خدا نمی‌تواند کارآمد باشد و نیاز است تا این نظم طبیعی در دفاع از خداباوری تتمیم شود. بر این اساس برهان نظم غایت‌شناختی همچنان در جایگاه خود اهمیت دارد.

بی‌تردید بحث از اولیات و ارزش و اعتبار معرفتی آنها از مهم‌ترین مباحث دانش معرفت‌شناسی اسلامی است. بحث از اعتبار، ملاک و دلیل صدق اولیات به مبانی گوناگونی وابسته است که از جمله آنها بحث از «منشأ تصدیق اولیات» است. این نوشتار سه موضوع در بحث از منشأ تصدیق اولیات را مورد بررسی قرار داده است. ابتدا دیدگاه‌های مختلف منطق‌دانان مسلمان درباره منشأ تصدیق و راه دست‌یابی به اولیات را بیان کرده و به نقد و بررسی آنها پرداخته‌ است، سپس براساس دیدگاه برگزیده، استدلال‌ناپذیری اولیات را با سه تقریر تبیین نموده و آن‎گاه با عنایت به نظر برگزیده، به بررسی نحوه اندراج مقومات و لوازم عقلی در موضوع اولیات پرداخته و نشان داده‌ است که براساس مبانی منطق‌دانان مسلمان و تبیین رابطه علّی و معلولی میان موضوع و محمول اولیات و قضایای برهانی می‌توان به شبهه «عدم ارتباط لوازم عقلی با موضوع» پاسخ داد و از نسبی‌گرایی برخاسته از این شبهه ـ که برخی از فیلسوفان غرب، مانند کانت به آن دامن زده‌اند‌ ـ رهایی یافت.

انسان موجودی است دارای اراده که به محض رجوع به درون خود آن را می‎یابد. بدون تردید انسان افعال ارادی خود را از روی علم و آگاهی انجام می‎دهد و قطعاً در فعل ارادی خود به‌دنبال هدف و غایتی است. چه‌بسا برای رسیدن به یک هدف باید فعل‎های متعدد از انسان صورت گیرد تا هدف اصلی تحقق پیدا کند. یکی از مسائل مهمی که در فلسفه اخلاق ذهن فیلسوفان را به تفکر وا داشته این است که "اخلاقی بودن هدف، اتخاذ و انجام وسایل غیر اخلاقی را توجیه اخلاقی می‌‎کند یا خیر"؟ گروهی معتقدند که قداست و حسن هدف موجب حسن وسیله می‌شود. اما برخی دیگر معتقدند که هدف وسیله را توجیه نمی‌کند. مطلق‌انگاری این مسأله باعث شده که مخالفان آن را به‌طور کلی مردود بدانند و به ادله‌ای استناد کنند که به نظر نگارندگان در اثبات مدعایشان ناتمام است. به‌علاوه اینکه با رجوع به تعالیم اسلام می‌توان مبانی و مصادیقی را یافت که به‌طور کلی مردود بودن این دیدگاه را خدشه‌دار می‌کند

علامه طباطبایی در آثار مختلفشان بر این نظر تصریح کرده‌اند که «علم حصولی به علم حضوری بازمی‌گردد». با توجه به کلمات و عبارات مختلف ایشان، دو بیان از بازگشت علم حصولی به حضوری قابل برداشت است: 1. در یک بیان، مأخذ و منشأ انتزاع هر علم حصولی، یک علم حضوری دانسته شده است. 2. در بیانی دیگر بر این نکته تأکید شده که علم حصولی مجاز و اعتباری اضطراری است و ازاین‌رو هر علم حصولی حقیقتاً یک علم حضوری است. در این نوشتار بعد از توضیح هردو بیان تلاش شده است تا با یافت وجه‌جمعی میان این دو بیان، تقریری نو از این نظریه به‌دست آید. در این وجه‌جمع، بیان دوم اصل انگاشته شده و بیان اول به آن تأویل برده می‌شود و نتیجه این می‌شود که علم حصولی هم متأخر از علم حضوری است (بنا بر بیان اول) و هم در حقیقت همان علم حضوری است (بنا بر بیان دوم). اگرچه این وجه‌جمع در نگاه ابتدایی، گزاره‌ای متناقض به‌ نظر می‌رسد، اما با نگاه دقیق‌تر مشخص می‌شود که تأخر علم حصولی بر علم حضوری از سنخ «تأخر مجاز بر حقیقت» است.