جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عین‌الربط بودن معلول از سوی صدرالمتألهین بارها مورد استدلال و استشهاد قرار گرفته است و این مورد قبول است که وجود معلول در ذاتش محتاج به علت است و این احتیاج به علت مقوّم معلول است و ممکن نیست که معلول در وجود یا عدم استقلال داشته باشد؛ آنچه مورد بحث و کلام است این می‌باشد که آیا امکان دارد عقل، ذات معلول را با قطع نظر از علتش و به‌طور مستقل لحاظ کند یا نه؟ به عبارت دیگر، آیا معلول می‌تواند مورد اشاره استقلالی عقل قرار گیرد یا نمی‌تواند؟ ما در این مقاله مبیّن ساخته‌ایم که اشاره استقلالی عقل به معلولات منافاتی با عین‌الربط بودن در خارج ندارد و ادله‌ی جناب صدرالمتألهین برای نفی استقلال عقلی معلولات، تام نمی‌باشند.

کرامت انسان از مهم‌ترین پرسش‌های پیش روی متفکران است. نگرش به این مسأله دارای اهمیت و کارکرد خاص خود از منظر الهی و سرمدی است؛ زیرا محدودیت‌های نگرش‌های تجربی انسانی را ندارد. بر این اساس می‌توان به مبانی مهم کرامت انسان، چون نحوه‌ی خلقت و دمیده شدن روح الهی در او، اعطای موهبت عقل، آزادی و اختیار، اعطای امانت الهی و پذیرش آن از سوی انسان و کسب مقام خلیفة اللهی اشاره کرد. نتایج مهم چنین کرامتی متعدد است که از جمله‌ی آنها می‌توان به اشرف مخلوقات بودن، حق برابری، حق آزادی، بهره‌مندی از همه‌ی حقوق فردی و اجتماعی، اصالت ارزش‌های اخلاقی و نظایر آنها اشاره کرد. اهمیت کرامت ذاتی و اکتسابی انسان و نتایج مترتب بر آن در به‌کارگیری آن در همه‌ی ابعاد زندگی آدمی، به‌ویژه قانون‌گذاری‌ها و برنامه‌های کلان و رسیدن به میثاق‌های جهانی همچون اخلاق جهان‌شمول است. در این مقاله، ضمن تبیین مبانی کرامت انسان از منظر الهی و سرمدی قرآن، نتایج آن در ابعاد گوناگون زندگی و تجلیات آن در قانون اساسی ایران بررسی شده و در نهایت با مواد اعلامیه جهانی حقوق بشر مقایسه می‌گردد.

هر علمی را با نگاه درجه‌یک و درجه‌دو می‌توان مورد مطالعه قرار داد؛ نگاه درجه‌دو به یک علم یعنی خود آن علم به‌عنوان موضوع مطالعه و بررسی قرار بگیرد. فلسفه به‌عنوان دانشی با سابقه‌ی تاریخی دوهزارساله، این ظرفیت را دارد که از جهات مختلف مورد بررسی و مطالعه درجه دوم قرار بگیرد. مطالعه تاریخی فلسفه اسلامی، می‌تواند با رویکرد موضوع‌محور، فیلسوف‌محور، مکتب‌محور، زمان‌محور و مسئله‌محور باشد. رویکرد مسئله‌محور در مطالعه تاریخی فلسفه اسلامی، رویکردی است که هم در مقام فهم عمیق مسائل فلسفی کمک می‌کند و هم در مقام تعلیم مسائل فلسفی می‌تواند با ارائه بسترهای منتهی به طرح سؤال و فضاهای علمی فلاسفه‌ی پیشین، کارگشا باشد. مسئله‌ی اصالت وجود به‌عنوان مسئله‌ای فلسفی، هرچند در زمان مرحوم ملاصدرا هویت علمی مستقل یافته است، ولی بر اساس رویکرد مسئله‌محور به این نتیجه می‌رسیم که این مسئله‌ی فلسفی، به‌یک‌باره و بر اساس یک اتفاق، تبدیل به مسئله نشده است؛ بلکه از زمینه‌های مختلف علمی در طول تاریخ فلسفه برخوردار بوده که توجه به این زمینه‌ها می‌تواند تصویر شفافی از نظریه حکمت متعالیه به دست ما بدهد.

مختار یا مجبور بودن انسان در افعال خود، مسئله‌ای است که از دیرباز ذهن انسان‌های عاقل را به خود مشغول کرده است. حتی با پذیرش اختیار، دقت در لایه‌های درونی نفس انسانی شبهه غیرمختار بودن انسان را از زاویه‌ای دیگر مطرح می‌سازد. از یک سو رابطه‌ی نفس با اراده‌ی خود و چگونگی صدور اراده از نفس و از سوی دیگر، کیفیت ضرورت یافتن افعالِ صادر از نفس، شبهاتی اساسی را نسبت به فاعلیت انسان ایجاد کرده است. چنین مسائلی که در میان فلاسفه و متکلمان گذشته نیز مطرح بوده است، توسط آنان جواب داده نشده و حتی با تشکیک‌های متکلمین، به شبهه‌ای بغرنج تبدیل گشت. بعدها عده‌ای از اصولیون مکتب نجف صراحتاً قائل به تخصیص قانون علیت در این محدوده شده و آن قاعده را فقط در خصوص فعل و انفعالات عالم طبیعت جاری دانستند، گاهی قاعده‌ی «ترجیح بلامرجح» را انکار کرده و گاهی اصل «الشیء ما لم یجب، لم یوجد» را مورد خدشه قرار دادند. در این مقاله، با توجه به اهمیت این بحث و تأثیرگذاری آن در مسئله‌ی ثواب و عقاب و نیز به هدف پاسخگویی به این پرسش‌ها، ابتدا نظریه اصولیون را نقد و بررسی کرده، سپس با تبیین پاسخ ابتکاری حکمت متعالیه ـ با تکیه بر گونه‌های مختلف علت فاعلی ـ شبهاتِ از این دست را پاسخ می‌دهیم.

درﺑﺎره‌ی ﻣﻜﺎن، اﻗﻮال ﻧﺎدری از ﻓﻼﺳﻔﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪه و ﻣﺸﻬﻮر از ﺑﻴﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ‌ی ﻣﺴﻠﻤﺎن دو ﻗﻮل اﺳﺖ، ﻳﻜﻲ ﻗﻮﻟﻲ ﻛﻪ از اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﺑﻌﻀﻲ از ﺣﻜﻤﺎی اﺳﻼﻣﻲ، ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻼﺻﺪرا آن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده‌اﻧﺪ و دﻳﮕﺮی ﻗﻮل ﻣﻨﻘﻮل از ارﺳﻄﻮ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺸﺎﻳﻴﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻗﻮل ﻣﻨﻘﻮل از اﻓﻼﻃﻮن، ﻣﻜﺎن اﻣﺮی ﻣﺠﺮد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ‌ﺷﻮد و ﻃﺒﻖ ﻗﻮل ارﺳﻄﻮ، از اﻋﺮاض ﺑﻪ‌ﺣﺴﺎب ﻣﻲ‌آﻳﺪ. در این تحقیق، ابتدا بحث اصالت وجود و ماهیت تبیین می‌گردد؛ زیرا مکان در حیطه‌ی وجود است و آگاهی در حیطه‌ی ماهیت؛ بعد از آن، ماهیت مکان در تاریخ فلسفه‌ی اسلامی روشن می‌گردد. در قسمت سوم تحقیق؛ معانی چهارگانه‌ی آگاهی مورد تحلیل قرار می‌گیرد، به طوری که منظور از آگاهی در این تحقیق، آگاهی از نوع اول می‌باشد، یعنی آگاهی ﭘﺪﻳﺪارى. در نهایت، گزاره‌ی: آگاهی، ماهیت مکان است، تبیین می‌گردد؛ به طوری که می‌توان گفت: مفهوم آگاهی از مفهوم مکان انتزاع می‌شود. آگاهی، معقول ثانی فلسفی است (مکان، معقول اولی فلسفی است). البته تصدیق این گزاره از نوع علم حضوری است نه علم حصولی.

این مقاله در تلاش است ضمن واکاوی و بررسی نظریات ملاصدرا، علامه طباطبایی، امام خمینی و شهید مطهری، در مورد مسأله اصالت وجود و ماهیت و تفاوت در نظریه‌ی اصالت وجود و ماهیت را بازشناسی کند. تعابیر دوگانه‌ای از ماهیت در آثار ملاصدرا وجود دارد. اما به نظر می‌رسد تعبیری که در آن واقعیت، متشکل از وجود (به صورت اولاً و بالذات) و ماهیت (به صورت ثانیاً و بالعرض) است، با ساختار فلسفی ملاصدرا سازگاری بیشتری دارد. اما در نظریات علامه طباطبایی، امام خمینی و شهید مطهری واقعیت همان وجود است و چنین نیست که واقعیت از ماهیت نیز تشکیل شده باشد. ماهیت ظهور حدود، سلوب و اعدام ذاتی وجودات خاص در ذهن است. بنابراین، محکی خارجی ماهیت، همین اعدام ذاتی و حدود وجودی هستند که به عنوان اموری اعتباری و مشابه عدم مضاف تعبیر می‌شوند. از سوی دیگر، با هر دو تعبیر از ماهیت، نظریه‌ی اصالت وجود امری بدیهی و بی‌نیاز از اثبات خواهد بود و براهین ارائه‌شده برای آن، صرفاً جنبه‌ی تنبیهی دارند. اما دیدگاه علامه، امام و شهیدمطهری به بداهت نزدیک‌تر است و گزاره‌ی (وجود اصیل است) نزد ایشان، گزاره‌ای تحلیلی قلمداد می‌شود.