جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقالۀ حاضر با کاوش در زمینه‌های تفکیک «لفظ» از «معنا»ی قرآن کریم، این مسئله را می‌کاود که چرا این تفکیک مطرح شد و چه پیامدهایی داشت؟ و آیا بشری‌دانستن قرآن پیامد مستقیم یا لازمۀ این تفکیک بود؟ نویسندۀ مقاله دیدگاه‌های معتزله، اهل حدیث، ابن‌کُلّاب، اشاعره، ماتریدیه و ظاهریه را با توجه به زمینه‌های این تفکیک – یعنی دو نظریۀ خلق قرآن و صرفه بررسی می‌کند. دیدگاه ابن‌کلّاب از آن‌رو که «مقروء» را از «کلام قدیم الهی» جدا کرد و زمینۀ تفکیک کلام به «نفسی و لفظی» را برای اشاعره فراهم آورد، اهمیت دارد. براساس دیدگاه ابن‌کلّاب و اشعری، الفاظ قرآن بشری است. دیدگاه مهم دیگر از آنِ معمّر بن عبّاد معتزلی است که از تفکیک آفرینش جواهر و أعراض، و عَرَض‌دانستن قرآن، به این باور رسیده بود که قرآن در لفظ و معنا بشری است.

آیاتی از قرآن کریم، مسلمانان را از روابط دوستانه با غیرمسلمانان منع می‌کند. در این بین، برخی با استناد به آیه 51 سوره مائده، این‌گونه آیات را مجوزی بر دشمنی و رفتار کینه‌ورزانه مسلمانان با کافران تعبیر کرده‌اند. این پژوهش با ابتنا بر مطالعات کتابخانه‌ای و با رویکرد تحلیلی- تبیینی و بر پایه تفسیر آیات، نشان می‌دهد مفاهیم محوری و محتوای کلیدی آیه مذکور با دیدگاه پیش‌گفته مغایر است و همچنین حاکی از حکم ممنوعیت مراودات دوستانه با غیرمسلمانان است که منجر به تمایلات قلبی و تعلقات روحی به آنان می‌گردد و آن نیز، اعتماد بر کافران در اندیشه و عمل را در پی دارد. ذکر دلایل نهی و تعیین حدود و ضوابط در این آیات، برهانی آشکار در عدم رفتار خصمانه با غیر هم‌کیشان است؛ همچنین تأکید بسیاری از آیات قرآن بر برپایی قسط و عدل، احسان و عدالت‌ورزی نسبت به همه، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، شاهدی دیگر در نفی دیدگاه پیشین است. بدین ترتیب، می‌توان گفت آیه مورد بحث و آیاتی با موضوع مشابه، با هدف تثبیت و تحکیم اعتقادی مسلمانان و خلل‌ناپذیری صفوف آنان در برابر کافران نازل شده و مقتضی رفتار غیرانسانی و خشونت‌آمیز با غیرمسلمانان و یا قطع رابطه با آنان نیست.

در آیات 169 و170 سوره آل‌عمران، وضعیت شهیدان در نشئه برزخی تشریح شده است. در این راستا، ابتدا «حیات» داشتن آنها مورد تاکید قرار گرفته وسپس به ذکر شاخصه‌های دیگری درتوصیف موقعیت آنان پرداخته می‌شود. با توجه به قرینه «انسجام» که به نوعی رابطه بین کلمات و جملات متن دلالت دارد، به نظر می‌رسد می‌توان این مولفه‌ها را در راستای تبیین شاخصه‌های حیات قلمداد نمود. از جملۀ این شاخصه‌ها «شادمانی» است که با توجه به تقدم ذکر آن ،به نظر می‌رسد بتوان آن را به عنوان مولفه محوری حیات تلقی نمود و درباره ارتباط این دو مقوله با هم ،به بحث و بررسی پرداخت. دستاورد کلی این نوشتار که با رویکرد توصیفی و تحلیلی و استناد به منابع کتابخانه‌ای سامان یافته، مبین آن است که خوانش آیات با تکیه بر قرینه انسجام می‌تواند چشم انداز تازه‌ای از «حیات» به روی مخاطب بگشاید و او را متوجه ارتباط آن با مقوله «شادمانی» نماید، مقوله‌ای که درخوانشهای مفسران مورد توجه قرار نگرفته است و به همین دلیل در انتقال یکی از پیامهای متن الکن مانده‌اند. آنچه این جستار را ضروری می‌نماید، عدم توفیق انسان معاصردر تجربه شادمانی است؛ مقوله ای که یکی از نیازهای او و محرک سایر فعالیتهایش است.

جان هیک و دیوید گریفین از فیلسوفانی هستند که به مسأله شر و ارائه راه حل برای آن پرداخته اند. هیک معتقد است که خداوند انسان را در ابتدای خلقت ، ناقص و نابالغ آفریده است، اما لازمه کمال و بلوغ انسان، کسب فضائل معنوی از طریق دست و پنجه نرم کردن با شرور است که به پرورش روح او می انجامد. یکی از مهم ترین لوازم تحقق این هدف، وجود اختیار است که از جانب خداوند به انسان اعطا شده است. البته هیک باور دارد که تحقق کامل این امر، در جهان بعد از مرگ است. گریفین معتقد است که شر در جهان، ناشی از خیرخواهی (خلاقیت) خداوند است. زیرا، این هدف خداوند متضمن این است که او موجودات جهان را به سمت تجربه ارزش های برتر و مهیج بر انگیزد. در غیر این صورت، جهان عاری از بداعت و در نتیجه مبتذل خواهد بود. اما از آن جایی که قدرت این موجودات یخصوص انسان ذاتی است، آن ها می توانند در مقابل هدف خداوند مخالفت و مقاومت ورزند که موجب پیدایش شر در جهان می شود. گریفین نیز غلبه نهایی خیر بر شر توسط خدا را به حیات پسین موکول می کند .

در این مقاله این پرسش را مورد بررسی قرار می دهیم که آیا تجربه دینی معرفت بخش است؟ برای پاسخ دادن به این پرسش ابتدا به ماهیت تجربه دینی از منظر قایلین به آن به نحو مختصراشاره می کنیم.تعریف تجربه را بر اساس آرای شلایرماخر، ویلیام آلستون و ریچارد سوین برن دنبال می کنیم. سپس سه نوع دلیل آنها را چنین خلاصه می کنیم(1) یکسان انگاری تجربه دینی با تجربه حسی(آلستون) (2) تمسک به اصول آسان باوری، گواهی و وثاقت(سوین برن) (3) یکسان انگاری شرایط پذیرش تجربه دینی و تجربه حسی(آلستون، جروم جلمان و گری کتینگ). در ادامه هر سه دلیل را نقد کرده و بیان می کینم که با توجه به تعریف "معرفت" به باور صدق موجه، معرفت پدیده ای همگانی، تکرارپذیر و قابل انتقال در قالب گزاره های واضح و متمایز است. در حالی که تحربه دینی نوعی احساس یا درک شخصی، تکرارناپذیر و غیرقابل انتقال است بنابراین نمی تواند معرفت بخش باشد.

یکی از اساسی‌ترین ایرادات وارد بر روایات تفسیری امامیه، مخالفت مضمون این روایات با ضوابط و معیارهای حاکم بر حوزه‌ی تفسیر است. اشکالی که خواننده را یا به انکار روایات مزبور می‌کشاند و یا تعبداً به قبول تفسیری غیر ضابطه‌مند سوق می‌دهد. حال آنکه تفکیک دقیق میان حوزه‌های مختلف زبانی آیات از قبیل تفسیری یا تأویلی و ظاهری یا باطنی و نیز توجه به جایگاه اهل بیت (ع) به مثابه‌ی تعلیم‌دهندگان روش تفسیر و تأویل، امکان تحصیل معیارهای ضابطه‌مندی این روایات را ممکن می‌سازد. بر همین اساس، این جستار با روش توصیفی- تحلیلی و با تمرکز بر روایات دارای مضامین بطنی و تأویلی روایات تفسیری اهل بیت (ع) ذیل آیات جزء اول قرآن، و با هدف دستیابی به مدل های به کار رفته در خوانش تاویلی اهل بیت (ع) به ارائه مدل هایی در خصوص ضابطه‌مندی چند معنایی این روایات پرداخته است و به شش معیار و مدل دست یافته است. این مدل ها عبارت اند از: تحلیل لوازم معنا، تبیین مصادیق، تشکیکی دانستن مفاهیم قرآنی، اصل وساطت و مظهریت، الغای خصوصیت و تنقیح مناط عقلی و تطابق میان سه کتاب تکوین، تدوین و نفس.

قرآن‌پژوهی مدرن با تأثر از مطالعات جدید کتاب مقدس، قرآن را «به مثابه یک متن» مینگرد و به تبع کنش‌های مؤمنانه نیز به رد شبهاتِ مربوطه فروکاسته ‌است. حال‌آنکه پیامبر اسلام هرگز مکتوبی دریافت نکرد، بلکه مأمور بود آنچه شفاهی به او ابلاغ می‌شد به نظم و زیبایی برای قومش بخواند. «دوگانه استماع و انصات» که قرآن رسماً به آن فرامی‌خواند، به شنیدن و اثرپذیری از تلاوت مربوط است و نفوس بسیاری که خود را به صوت قرآن گشوده‌اند، با استماع آن متأثر، متحول، مؤمن یا مدهوش شده و یا حتی جان‌باخته‌اند. با این‌همه مطالعات اعجاز بیانی حتی در قرون طلایی خود به وجوه نوشتاری قرآن نظر داشته و اهم وجوه اثربخشی قرآن، یعنی وجه زیباشناختیِ شنیداری و تأثیرگذاریِ آوایی آن در اهمال مانده ‌است. پژوهش حاضر «اصالت و اولویت وجه شنیداری قرآن» را از سنّت دینی نشان ‌می‌دهد، از فوران آوایی که از استماع خاموش و متأملِ تلاوت‌های زیبا و معناگرا حاصل می‌شود، تحلیل زیباشناختی عرضه‌ می‌کند و از تجارب مستمعان و اجراکنندگان تلاوت بر آن شاهد عملی می‌آورد. در نتیجه افزون‌ بر یادآوری و بازخوانی این جاذبه‌های اعجازگون، آشکار می‌کند فروکاهش مطالعات ‌قرآنی از «مجاهدت برای بسط و بارورکردن گونه‌های مشارکت با پیام الهی» که استماع و انصات برای حتی یک قطعه آن، در عمیق‌ترین لایه‌های فطری مؤثر می‌افتد- به مسئله‌سازی‌های بیمارگون و نزاع‌های شبه‌علمی بر سر تاریخ رسمی‌سازی متن مکتوب و اصالت نسخه موجودِ پیام الهی و امثال آن، که شاکله عمومی قرآن‌پژوهی معاصر است، تا چه پایه بی‌مایه و بی‌راهه است.

تبیین رابطه میان دین و دنیا، از مباحث چالش‌برانگیز جهان معاصر است که متفکران مسلمان را در دو سوی نفی و اثبات در برابر هم قرار داده است. ازاین‌رو، امروزه توجه به دیدگاه‌های نواندیشان مسلمانی که به تمایز دین از دنیا (سکولاریسم) و نفی احکام اجتماعی اسلام می‌پردازند و نقد آن‌ها اهمیت شایانی دارد. سید احمدخان هندی یکی از کسانی است که با پیشگامی نسبت به دیگر نواندیشان مسلمان، تمایز دین از دنیا را پذیرفته است. وی در این زمینه، دیدگاه‌هایی دارد که تحت عناوینی همچون محدودیت دین به امور عبادی و روحانی، تعلیم و تربیت سکولار به جای دینی، تغییرپذیری احکام و قوانین اجتماعی، جدایی دین از سیاست و حکومت و عدم دخالت دین در اقتصاد و معیشت قابل طرح است. دیدگاه‌های سید احمدخان، از جهاتِ وابستگی به روش عقل‌گرایی افراطی، نادیده‌انگاشتن اصول و شاخصه‌های فرهنگی و تربیتی اسلام، فرازمانی‌بودن و تغییرناپذیری چارچوب‌های کلی احکام اجتماعی-سیاسی اسلام، اختصاص حاکمیت مطلق به خدا و دخالت‌دادن وحی در اعمال این حاکمیت، توجه به آیات و روایات فراوانی که به اقتصاد و معیشت دعوت کرده و قواعد آن را بیان می‌کنند، مخدوش‌ است.

ایران معاصر خاصه پس از انقلاب اسلامی با مسئله نسبت بین علم و دین روبه‌رو است. علمِ دینی و دینِ علمی علی‌رغم محتوای متفاوتْ فُرم یکسانی دارند. روایت «علم و دین» روایت سوم است که فرم متفاوتی دارد و آگاهانه می‌کوشد علم یا دین را زائده نکند، اما این روایت نیز به دلیل طبیعی‌کردن امر فرهنگی همچنان ایدئولوژیک باقی مانده است. با بهره‌گیری از روش تحلیل روایت، متن سه نماینده این شکل‌بندی‌ها در ایران پساانقلاب خوانده می‌شود. هدف از این متن‌خوانی روشمند، برملاکردن خصلت‌های ایدئولوژیک در این روایت‌ها است. داوری در باب اعتبار این روایت‌ها از این حیث دارای ضرورت است که روایت‌های بیشتر ایدئولوژیک از روایت‌های کمتر ایدئولوژیکْ تمیز داده شوند. نتیجه‌ای که از این مقاله حاصل می‌آید تلاشی جامعه‌شناختی در جهتِ ایدئولوژی‌زدایی از نسبتِ بین علم و دین است. دو اصل به‌ مثابه معیار داوری بدین شکل به وجود می‌آید که علم و دین زائده‌شدنی نیستند و درعین‌حال طبیعی‌شدنی هم نیستند.

بر اساس نظریه ‌«دین‌زدایی» فیلسوفان عصر روشنگری، دین تا زمانی دارای سیطره اجتماعی و مدعی بی‌رقیب حوزه فرهنگ و اجتماع بود؛ اما با بلوغ علمی انسان مدرن در عصر رشد و شکوفایی عقلانیت، دیگر توجیهی برای تداوم حضور دین در جامعه که با اوامر و نواهی اخلاقی خود داعیه رهنمونی بشریت به مدینه فاضله را داشته باشد، وجود ندارد. این پژوهش به توجه به پیامدهای نامطلوب ناشی از عقل‌مداری محض و خصوصی‌شدن دین و دنیوی‌شدن ارزش‌های قدسی از جمله اضطراب و ناامنی ناشی از غیبت معنا در زندگی بشریت مدرن، به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش اصلی است که وجود چه نارسایی‌هایی در روند عقل‌گرایی عصر جدید مانع از آن شد که دانش بازاندیشانه مدرن بتواند جای جهان‌شناسی مذهبی را پر‌کند و در پاسخ، بر آن است تا صحت این ادعا را اثبات کند که دورافتادن از مبادی اخلاقی مورد تأکید دین و تلاش وافر برای کسب سود و تأمین لذت صِرف، مایۀ غفلت انسان از خود و احساس پوچی در زندگی به رغم بهره‌مندی از قدرت مادی و علمی و اقتصادی و فناوری فوق‌العاده شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که حل تعارض حوزه‌های ارزشی منتهی به خودمداری ناشی از اصالت سود و لذت جز با توسّل به یک جهان‌بینی و نظام اخلاقی بر‌تر دینی، از طریق دیگری به دست نمی‌آید و سعادت و امنیت روانی بشریت معاصر از راهی دیگر قابل تأمین نیست.