جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حشر انسان‌ها در موقف محشر، از مسلمات ادیان الهی بوده و به‌صورت‌های مختلف در منابع و معارف مأثور دینی وارد شده است. تبیین عقلی این‌ دسته مسایل، مورد تأکید بسیاری از اندیشمندان اسلامی بوده است. در این میان، نظام فلسفی صدرا با مبانی و اصول ویژه‌، ظرفیت تبیین این سنخ از مسایل را به‌صورت دقیق دارد. این جستار این مسأله را از منظر صدرا و با روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار داده است. براساس اصول حکمت صدرایی -از جمله حرکت جوهری نفس انسانی، نوع متوسط بودن انسان و نیز قاعده اتحاد علم، عالم و معلوم و اتحاد عامل با عمل-، هر فرد انسانی برحسب علم و عملی که در نشئه طبیعت انجام می‌دهد صاحب ملکات و هیئت‌های راسخه‌ی در نفس می‌شوند که صدرا با الهام از قرآن کریم با عبارت «شاکله» بدان اشاره می‌کند. شاکله‌ی هر فرد صورت ملکوتی وی را تعیین می‌کند و فرد در محشر به همان صورت و به‌صورت نوع منحصر به‌فرد و متفاوت از افراد دیگر محشور می‌شود.

قادیانیه فرقه‌‌ی منسوب به اسلام است، ولی عالمان مسلمان، جریان فوق را منحرف از اسلام ‌می‌دانند؛ زیرا بعضی از باورهای آن، مانند الغای جهاد بالسیف مخالف قرآن و سنّت است. در پژوهش حاضر تلاش شده است مفهوم جهاد بالسیف از منظر غلام‌احمد قادیانی به‌شیوه توصیفی- تحلیلی بررسی گردد. قادیانی نخست خود را مجدّد قرن چهاردهم خواند، سپس ادعا کرد که تجلی حضرت مسیح و مهدی موعود مسلمانان است و در نهایت،وی پا را از این فراتر گذاشت، خود را پیامبر خواند و جهاد بالسیف را عمل غیر دینی و مخالف اخلاق در دنیای امروز شمُرد. در نگاه او، اوضاع عصر حاضر با وضعیت صدر اسلام از هر لحاظ متفاوت بوده و اکنون جنگ، جنگ قلم است،‌ نه عصر جهاد با شمشیر؛ به این دلیل که: نخست این که در عصر حاضر کافران غالب‌اند و دیگری، اکنون کسی مسلمانان را از برپایی نماز، روزه، نماز جمعه و جماعات منع نمی‌کند. گفتنی است با وجود توجیه سخنان غلام‌احمد از سوی بزرگان قادیانیه، سخنان وی، مخالف آیات و روایات بوده، جهاد با عناوین زیر در همه‌ی اعصار و امصار واجب است: جهاد آزادی‌بخش، جهاد دفاعی، جهاد برای حمایت از مظلومان، جهاد برای محو شرک و بت‌پرستی.

مسأله‌ی خاتم انبیا و اولیا از جمله مسایل مهم در عرفان نظری ابن‌عربی و فلسفه‌ی ملاصدرا است. پرسش مطرح این است: خاتم انبیا و اولیا در اندیشه‌ی آنان چه کسی است؟ تردیدی نیست در اینکه در اندیشه‌ی این دو قطب عرفان و فلسفه، خاتم انبیا حضرت محمد (ص) است؛ اما اینکه خاتم اولیا کیست؟ اتفاق نظر وجود ندارد. در آثار ابن‌عربی از افراد مختلف به عنوان خاتم اولیاء نام برده شده است، این در حالی است که از نظر ملاصدرا خاتم اولیا حضرت مهدی (عج) است. دیدگاه این دو عارف و حکیم اسلامی در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی مورد مقایسه قرار گرفته است. نتیجه این تحقیق نشان می‌دهد ابن‌عربی، در مورد خاتم اولیا دیدگاه روشن و یگانه نداشته است. مبتنی بر همین مفروض، -با اینکه خاتمیت حضرت مهدی (عج) بر اساس منابع اسلامی اثبات ‌شده است-، مسأله ختم ولایت، در عرفان ابن‌عربی گرفتار ابهام و باعث سوء برداشت گردیده است.

پرسش از حقیقت و ماهیت انسان، از پرسش‌های اساسی فلسفه و پاسخ به این پرسش، مدار فلسفه‌ورزیِ فیلسوفان بوده است. ابن‌سینا، در قامتِ قُطبِ ‌بی‌رقیب فلسفه‌ی اسلامی، هم در استقلال و امتداد فلسفه‌ی اسلامی و هم پاسخ‌گویی به پرسش‌های بنیادین فلسفی، هم‌چنان بی‌رقیب است. ابداع در اصلِ مسأله و یا اقامه‌ی برهان نو، دو ویژگی شاخص نظامِ فلسفیِ سینوی است. برهان «انسان مُعلّق در فضا» یا «هواء طَلق» یکی از نوآوری‌های فلسفی او برای اثباتِ حقیقتِ نفس، تجرد نفس، غیریّتِ نفس و بدن و چگونگی علم به نفس است. ابن‌سینا در چند اثر فلسفیِ خویش از این برهان بهره جسته و آن را از قاطع‌ترین براهین برای اثبات مسایل پیش‌گفته دانسته است. این برهان، توجه فیلسوفان پس از وی را نیز جلب کرده است. مقاله پیش‌رو با اتّکاء به آثار ابن‌سینا و دیگر منابع حکمت اسلامی در صدد ارائه تقریر جامع از این برهان برآمده است. تبیین مدعیات و مفروضات نهفته در این برهان، اشاره به امتداد آن در آثار و انظار فیلسوفان مشایی، اشراقی، صدرایی و نوصدرایی و بازتاب آن در تاریخ فلسفه‌ی غرب، و اشاره اجمالی به بعضی از نقدها، از جمله مطالبی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

شیعه و سنی حاکمان مسلمان و جانشینان پیامبر(ص) را در طول تاریخ با نام و عنوان خاص «امام» یاد کرده است. منابع فراوان رواج این اطلاق را نشان می‌دهد. حال پرسش این است که میان انگاره‌سازی‌ها و برداشت‌های این دو گرایش فکری از مفهوم امامت و دلالت‌های ویژه این عنوان، چه تفاوت‌هایی وجود دارد؟ نوشته‌ی حاضر نشان داده که شیعه و سنی از این عنوان دو برداشت متفاوت دارد، بطوری که می‌توان گفت مفهوم امام در اطلاق دو گروه بیشتر به مشترک لفظی مانند است. از دیدگاه اهل‌سنّت امام کسی است که اداره‌ی امور روزمره جامعه را به عهده دارد. اما از نگاه شیعیان، امام علاوه برمسئولیت سیاسی، مسئولیت‌های گوناگون فرهنگی دارد؛ امام بایستی شریعت را از انحراف حفظ کند و نیز وظیفه دارد جان‌های آماده و مستعد را با هدایت به امر (نوعی هدایت تکوینی) به کمال برساند و فیض و برکت خداوند را -نه تنها به انسان‌ها بلکه- به تمام موجودات برساند. امام از نگاه شیعیان حتی اداره امور روزمره جامعه را مطابق خواست و رضایت خداوند اداره می‌کند، ولی از نگاه اهل‌سنّت این راهبری هر طوری است که ممکن شود.

«برهان صدیقین» یکی از مهم‌ترین برهان‌های اثبات وجود خداوند در فلسفه اسلامی است. شیوه‌ی استدلال در این برهان، به گونه‌ای است که چیزی جز هستی، حد وسط قرار نمی‌گیرد. این برهان اولین بار توسط ابن‌سینا مطرح شد و فیلسوفان پس از او، با ارائه تقریرهای متفاوت، به تدریج آن را کامل کردند. آخرین تقریر آن در دوره معاصر به وسیله علّامه طباطبایی، ارائه گردیده که مدعی است کمترین مئونه فلسفی و بیشترین درجه اتقان را دارد. در تقریر ایشان «واقعیت» جایگزین «هستی» شده و ادعا دارد که با پذیرش اصل واقعیت، وجود واجب‌الوجود اثبات می‌گردد. مقاله‌ی پیش‌رو با به‌کارگیری روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی و ارزیابی این تقریر پرداخته و سعی می‌کند میزان اتقان فلسفی این تقریر را نشان دهد. نتیجه‌ی این تحقیق حاکی از آن است که تقریر ایشان، نه تنها نسبت به تقریرهای پیشین، اتقان فلسفی لازم را ندارد که ای بسا نسبت به برخی از تقریرهای قبلی واجد اتقان کمتری نیز می‌باشد.