جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علامه طباطبائي در سه گام به غايتمندي افعال مي‌پردازند: گام نخست اثبات غايتمندي هر حرکتي؛ گام دوم اثبات غايتمندي فاعل‌هاي کمال‌پذير در حرکت‌هاي عرضي و جوهري؛ و گام سوم اثبات غايتمندي فاعل‌هاي کمال‌ناپذير. در اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي، بعد از تحليل عبارات علامه به اين نتيجه رهنمون مي‌شويم که تعريف جامع غايت عبارت است از «کمال و تمامي که مراد و مقصود بالذات فاعل براي انجام فعل است». در ادامه با توجه به تقارن معنايي غايت و مصلحت، به بحث مصلحت در افعال الهي و انساني مي‌پردازيم و درنهايت به اين نتيجه مي‌رسيم که غايت و مصلحت، در افعال انساني به‌جهت کمال مفقودي که دارند، خارج از فعل است؛ اما در افعال الهي، نفس فعل الهي است. مطابق اين برداشت، ديدگاه اشاعره‌ که افعال الهي را داراي مصالح نمي‌دانند، همچنين ديدگاه معتزله که افعال الهي را داراي مصالح مربوط به خلايق مي‌دانند، مردود مي‌شود.

پدیدارشناسی اخلاق نزد پایه‌گذاران این مکتب فلسفی روشی بود که بوسیله آن ساختار ارزش‌های اخلاقی در فلسفه کانت را نقد کنند. همچنین تعریف جدیدی از ارزش‌های اخلاقی ارائه ‌دهند که برمبنای حقیقت وجودی انسان بنا شده باشد. فرانسیس برنتانو و ماکس شلر به عنوان بنیان‌گذاران پدیدارشناسی اخلاق تلاش کردند با تکیه بر روش پدیدارشناسی در مقابل مفاهیم شکل گرفته در عقل عملی محض، ساختارهای ارزش‌های اخلاقی را بازتعریف کنند. این دو متفکر در پدیدارشناسی اخلاق خود می‌خواهند احساسات و عواطف را به‌عنوان اصل بنیادین کنش انسان به ساختار ارزش‌های اخلاقی بازگردانند و آن را محور فلسفه خود قرار دهند. اما نگاه برنتانو و شلر به ماهیت ارزش-های اخلاقی دارای تفاوت‌های بنیادین است. در واقع هر دو متفکر از روش پدیدار‌شناسی در فهم ماهیت ارزش‌های اخلاقی استفاده می‌کنند اما برنتانو تمایل به یک فهم روانشناختی از ذات انسان به کمک مبانی معرفت‌‌شناسی دارد و در نقطه مقابل شلر در جستجو این امر است که با نگاه هستی‌شناختی به ارزش‌های اخلاقی، نسبت آن را با امر الوهی آشکار کند.

زیبایی در فلسفۀ افلاطون به مثابۀ یک مفهوم بنیادین از جهت خاستگاه، ماهیت، ظهور و نحوۀ ادراک آن مورد توجه واقع شده‌است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی، و با ابتنا بر مهمترین رسالات افلاطون در باب زیبایی، همچون فایدروس و مهمانی؛ و نیز با بررسی شیوۀ دیالکتیک وجودی-عقلانی مطرح‌شده در رسالۀ جمهوری، در صدد است امکان تلقی مساوقت ایدۀ وجود و زیبایی؛ و سنخیت دیالکتیک وجودی- عقلانی و ادراک زیبایی را در فلسفۀ افلاطون مورد بررسی قرار دهد. از جملۀ یافته‌های پژوهش این است که در فلسفۀ افلاطون، ادراک زیبایی محسوس نقطۀ آغاز دیالکتیک وجودی- عقلانی نفس؛ موجب استحالۀ وجودی- معرفتی و زمینۀ عروج و فرارفتن نفس از مرتبۀ وجودی معین به مرتبۀ وجودی بالاتراست که در نهایت به دیدار و تحقق معرفت مثال خیر منجر می‌شود. در فلسفۀ افلاطون ادراک زیبایی در مراتب فرارونده از محسوس به معقول، به مثابۀ یک کنش وجودی با ارتقای وجودی-معرفتی نفس مساوق است.

ویتگنشتاین با نگاه زبان شناختی به باورهای دینی وکیرکگارد بانگاه متعارض به گزاره های دینی جزء ایمانگرایان قلمدادمیشوند، پلانتینگا دارای رویکرد برونگرایانه و اعتمادگرایانه است. او در سازو کار رسیدن به معرفتشناسی عام خود ابتدا از عملکرد قوای صحیح معرفتی و معرفت تضمین شده سخن میگویدوسپس بااین مبانی وارد معرفت شناسی دینی میشود.پلانتینگادر معرفت شناسی دینی دارای رویکرد فضلیت محوری است،فضیلتمندی باورهای ناشی از حس الوهی ،بخاطر پایه و یقینی بودن این قوه است ، استدلال براساس واقعا پایه بودن ما را به ایمانگرایی رهنمون میکند. اواز پایه بودن باورهای حاصل از حس الوهی ، معرفت طبیعی خداوند را نتیجه میگیرد،این شناخت ،طبیعی،غیرعقلانی ، موثق و تضمین شده است، علاوه براین پلانتینگا در تجربه دینی نیز ،ایمانگرایانه عمل کرده است زیرا باورهای دینی حاصل از تجربه دینی باورهایی پایه و خطاناپذیرهستند ،بنابراین اعتقاد به خداوند هم به نحو پایه وبدون استدلال پذیرفته میشود. پلانتینگا باانکه در ظاهر به ایمانگرایی اعتراف نمیکند وچنین ادعایی را قبول ندارد اما ایمانگرا بودن وی از لوازم پذیرفتن نظریاتش است وبدون قائل شدن به ایمانگرایی ،میتوان گفت دستگاه و ساختار معرفت شناسی دینی او بدرستی طرح ریزی نشده است.

ابن عربی و اکهارت با وجود این‌که در بسیاری از اصول و مبانی با یک‌دیگر موافقت و مشابهت دارند، در وزنی که «تشبیه» و «تنزیه» خداوند می‌دهند، اختلاف دیدگاه دارند. همین اختلاف دیدگاه که در ابتدا در برابر آن‌همه اتفاق نظرات کم‌اهمیت به نظر می‌رسد، در مسئله «جایگاه عالم ناسوت» منجر به اختلافی عمیق و حتی تقابل بین اندیشه‌ی دو متفکر ما می‌شود. لذا «عالم و ناسوت» و جایگاه آن را می‌توان به‌عنوان مسئله‌ای تلقی کرد که عمق اختلاف دیدگاه ابن عربی و اکهارت را - با وجود همه‌ی مشابهت‌ها و اتفاق نظرها – در معرض توجه قرار می‌دهد. حتی آموزه‌های مشترکی چون «وحدت وجود» و «بر صورت خدا خلق شدن انسان» هم نمی‌تواند از عمق اختلاف ابن عربی و اکهارت در مسئله‌ی جایگاه عالم ناسوت بکاهد. چنان چه اثبات خواهد شد، ابن عربی از این دو آموزه در جهت تقدس بخشیدن به عالم و کثرات استفاده می‌کند. اما اکهارت این دو آموزه را به‌گونه‌ای تفسیر می‌کند که منجر به تحقیر و ناچیز شمردن عالم و کثرات می‌شود.

این مقاله در زمینه فلسفه ملاصدرا در صدد پاسخ به این پرسش است که جایگاه خدا در زندگی انسان بر اساس نظریه وجود منبسط کجاست؟ از نظر ملاصدرا بنای خلقت بر تجلی و انبساط وجودی وجود واحد و مطلق است. معلول در ریسمان وجود منبسط از مراتب آن منتزع می‌شود و هیچ استقلالی ندارد. از نظر صدرا حیات هر موجودى عبارت از نحوه وجود آن است؛ زیرا حیات عبارت از بودن شى‏ء است به نحوى که از او افعالی صادر شود. به عبارتی هر چه ادراکش قویتر باشد حیاتش قویتر و مرتبه وجودی اش بالاتر است. وجود واحد است و غیر وجود عدم است و تمامی موجودات در دایره وجودی وجود منبسط موجودند. بنابراین با تحلیل دیدگاه ملاصدرا می‌توان به این نتیجه رسید که خدا در لحظه لحظه زندگی انسان حضور دارد و چون ادراک انسان‌ها متفاوت است تجلی خدا هم در وجود آنها متفاوت است. در این نگرش فاعلیت خدا طولی نیست بلکه فاعلیت سِعی است. مقاله حاضر با دید توصیفی – تحلیلی در صدد است تا جایگاه خدا را با نگرش وجود انبساطی در زندگی انسان مورد مداقه قرار دهد.

اهتمام دو دانش کلام و فلسفه به موضوعاتی است که در قلمرو تجربه قرار نمی‌گیرند: مبدأ هستی، غایت هستی و جهان‌های فراطبیعی هستی از جمله‌ی این موضوعاتند. پرداختن به این قبیل موضوعات، عقلی بودن این دو دانش و نیز همجواری آن‌ها در قلمرو عقل محض را آشکار می‌کند. اثبات اصول دین و اثبات اصول واقع، که دو اصول این‌همانند، به ترتیب بر عهده‌ی کلام و فلسفه قرار می‌گیرد. استواری یا نااستواری هر نظام کلامی و فلسفی، تابع استواری و نااستواری اثبات این اصول در آن نظام است. تنها شرایط صوری و محتوایی برهان می‌توانند اذهان را به واقع به نحو استوار پیوند دهند. برهان، به مثابه‌ی یک روش استدلالی ناظر به واقع، فلسفه و کلام را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد. روش جدلی هرچند با روش برهان ناسازگار نیست، لیک در شرایطی ممکن است کاربرِ آن صرفا به خاموش کردن طرف مقابلش اکتفا کند. دانش کلام در بخشی از تاریخ خود در دوره‌ی اسلامی به مسیر جدلی گام نهاد و حسن همجواری این دانش با فلسفه را با روش و شیوه‌ی خود بر هم زد. در این مقاله می‌کوشیم تا ستیزه‌ی متکلمان و فیلسوفان این دوره را تبیین کنیم و اصل این ستیزه را از ساحت این دو دانش زدوده و همجواری و تعامل آن‌ها را، به نشانه‌ی کار فلسفی و کلامی عده‌ای از دانشمندان علوم عقلی، نشان دهیم.

رابطه خداوند با جهان و موجودات آن، رابطه ایجادی بوده و او فاعل و خالق نظام امکانی است. در تبیین چگونگی این فاعلیت، میان مشهور متکلمان و فیلسوفان اختلاف نظر کلی وجود دارد. در این میان، اختلاف نظر دیگری نیز مشاهده می‏شود که در یک سوی آن دیدگاه فیلسوفان و در سوی دیگرش برخی آیات و شماری از روایات قرار گرفته و ناسازگاری را نشان می‏دهد؛ زیرا برخلاف نظر فیلسوفان که علم خداوند را یگانه منشأ صدور فعل می‏دانند، در قرآن به صورت پراکنده و در شماری از روایات به روشنی به این معنا توجه داده شده که ایجاد موجودات به طی شدن مراتب و مراحلی بستگی دارد. مسئله این است که چگونه می‏توان این کثرت را (اگر خارجی باشد) با اصول عقلی ناظر به مرتبة خاص وجود خداوند سازگار دانست؟ در این نوشتار کوشیدم که نشان دهم یافته‏های فلسفی، به ضمیمه برخی آموزه‏های دینی، این ناسازگاری را برطرف می‏کند.

مفسران برساخت‌گرای اخلاق کانت مدعی‌اند که تمام ارزش‌ها و هنجارهای اخلاقی وابسته به کنشگران است و اراده‌ی نیک ارزش‌های اخلاقی را وضع می‌کند. مفسران واقع‌گرای اخلاق کانت مدعی‌اند که اراده و خودآیینی آن در ناسازگاری با واقع‌گرایی اخلاقی نیست، زیرا حداقل برخی ارزش‌ها وجودی مستقل از کنشگران دارند. در این تلقی، معمولاً تحلیل دقیقی از اراده‌ی نیک داده نمی‌شود و نقشی حاشیه‌ای پیدا می‌کند. بر خلاف این دو تفسیر، در این مقاله با روشی تفسیری، با تبیین معنای بنیادین اراده‌ی نیک، از سازگاری اراده‌ی نیک کانت با واقع‌گرایی اخلاقی بحث می‌کنیم، به نحوی که نقش کلیدی اراده‌ی نیک حفظ شود. بنیان اراده‌ی نیک خودآیینی است. از یک سو، خودآیینی شرط صوری واقعیت‌های اخلاقی است و از سوی دیگر، غایت فی‌نفسه بنیان مادی اراده‌ی نیک است. بنابراین، می‌توان اراده‌ی نیک را مطابق با واقع‌گرایی دانست، زیرا اراده‌ی نیک کارکردی صوری دارد و بنیان مادی آن نیز، ارزشی ذاتی و واقعی است.

در این جستار از طریق پژوهش در چیستی معنای عدل الهی مسألۀ حق بشر بر خدا را مورد بررسی قرار دادیم. بحث از حق بشر بر خدا لازمۀ پذیرش عدل به معنای «دادن حق هر کس به وی» به‌عنوان معنای عدل الهی است. پرسش اصلی این است که کدام معنا از عدل را می‌توان به خداوند نسبت داد؟ با توجه به این‌که عدل الهی در سه حوزۀ تکوین، تشریع و جزا مطرح است، آن معنا از عدل که این سه حوزه را پوشش می‌دهد «دادن حق هر کس به وی» است. تصور حق داشتن غیرِ خدا بر خدا آن‌گاه که مثبِت این حق خود خدا باشد مشکلی ندارد. عدل اخلاقی آن معنا از عدل است که جای نسبت دادن آن به خداوند در آثار متفکران، به ویژه فیلسوفانِ ما، خالی است. از بین معانی عدل از نظر شهید مطهری اتفاقا آن معنایی که تردیدآمیز است همان است که ایشان آن‌را تنها معنای مناسب عدل برای نسبت دادن به خدا می‌دانند: عدل تکوینی یا فلسفی. افزون بر این‌که طرح بحث عدالت در مقام تکوین که هنوز موجودی خلق نشده است، تردیدآمیز است؛ این معنا از عدل نه عدل جزایی و تشریعی را پوشش می‌دهد و نه تبیین مناسبی برای آیات و روایاتی است که عدل را در همۀ افعال به خدا نسبت می‌دهند و وی را از هرگونه ظلم تنزیه می‌کنند.