جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از منابع نظری و فنی مهم هنر ایران در قرون گذشته هنر مانوی است و در گستره‌ای که تفکر مانوی در آن نفوذ کرده آثار هنری بازیافته در غرب چین اهمیت بسیار دارد. این اهمیت در درجهٔ نخست به دلیل تعدد آثار هنری است که از این دیار بر جای مانده و آنگاه به ‌واسطهٔ سطح تکنیکی بالای آن آثار در مقایسه با دیگر نواحی مانوی‌نشین است. از آنجا که بیشتر محققان به فنون به‌کاررفته در این آثار پرداخته‌اند، نویسنده در این پژوهش کوشیده است با نگاهی فلسفی و حِکمی آثار مانوی بازیافته در غرب چین را بررسی کند و اثرگذاری و تأثیرپذیری آنها را در پیوند با مهم‌ترین مکتب موجود در آن ناحیه، یعنی آیین بودایی مهایانه، و نیز هنر بومی منطقه، که همانا هنر اویغوری است، بکاود. در این مقاله، برای تبیین بهتر بحث دو مفهوم/ انگارهٔ مانوی «رهایی» و «بازگشت نور» بررسی شده است.

تعریف تجربه عرفانی و دینی و نیز نسبت میان آنها همواره از مسائل مطرح نزد عرفان/دین‌پژوهان بوده است. به دلیل گونا‌گونی تجارب موسوم به عرفانی و دینی و نیز به دلیل ابهام موجود در دو اصطلاح «دین» و «عرفان»، با تعاریف متنوعی از این تجارب مواجهیم و مطرح‌کردن تعریف اجماعی دشوار است. یکی از تلاش‌کنندگان در این زمینه، جروم گلمن، فیلسوف دین و عرفان‌پژوه معاصر، است. گلمن با طرحی ابتکاری تجارب عرفانی و دینی را به چهار دسته تقسیم می‌کند: تجربه عرفانی عام، تجربه عرفانی خاص، تجربه دینی عام، و تجربه دینی خاص. او جداگانه هر یک از این اصطلاحات را تعریف، و برای هر چه روشن‌ترشدن آنها نمونه‌های بارزی برای هر کدام ذکر می‌کند. در این مقاله، ابتدا دیدگاه او را گزارش، و سپس بررسی و ارزیابی می‌کنیم. از نظر ما، به رغم اینکه دیدگاه ابتکاری گلمن وجوه مثبتی دارد، اما در نهایت تعریفی پیشنهادی است که نه به لحاظ توصیفی جامعیت دارد و نه می‌تواند مشکلات پیش رو در حوزه ویژه‌ای که وی به آن اهتمام دارد، یعنی فلسفه، را به طور کامل رفع کند.

روزه از واجبات اصلی جامعه مانوی به شمار می‌رود. علاوه بر روزه‌های یک‌روزه، مانویان شماری روزه دوروزه نیز داشتند؛ دو روز روزه متوالی بدون اینکه در میان آن افطار کنند. پرسش اصلی پژوهش حاضر، زمان دوروزه‌ها است؛ از آنجا که زمان روزه‌های مانوی با شاخص صورت‌های فلکی در گاه‌شماری‌های خورشیدی‌مَهی بابِلی بیان شده، برای تعیین امروزین آن، نیاز به استخراجی نجومی در بازه‌ای حدوداً 1700 ساله است. این نوشته بر آن است تا با تکیه بر داده‌های کتاب‌خانه‌ای و با رویکرد تحلیلی‌انتقادی، نخست شمار روزه‌های عادی مانویان در طول هفته، ماه و سال را از منابع معتبر مانوی به روشی تطبیقی بازخوانی کرده، سپس با استفاده از نرم‌افزارهای نجومی مدرن، تاریخ دقیق دوروزه‌ها را استخراج کند؛ از آنجا که تعداد چشمگیری از پژوهشگران، تأثیر مسیحیت بر مانویت را آشکار دانسته و ریشه‌های بنیادین کیش مانی را در فرقه‌های پُرشمار مسیحی آن زمان جست‌وجو می‌کنند، با کمک گاه‌شماری دینی مسیحیان در عصر حیات مانی، دلیل روزه‌داری مانویان در آن زمانِ استخراج‌شده نجومی نیز روشن می‌شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد روز 25 دسامبر یا همان میلاد مسیح، کانونی‌ترین زمان دوروزه مانویان بوده و سایر مسائل مرتبط با روزه‌های مانویان با توجه به این مناسبت معنادار می‌شود.

در زمان ساسانیان متون مذهبی زرتشتی، مسیحی و بودایی به زبان‌های ایرانی میانه برگردانده شد. در این دوران، موبدان زرتشتی پس از گردآوری متن اوستا، به زبان فارسی میانه آن را ترجمه و تفسیر کردند. این ترجمه و تفسیرِ اوستا را زَند نامیده‌اند. شیوه برگردان این متون واژه به واژه است و مترجمان به واژه‌ها و نحو زبان اوستایی پای‌بند بوده‌اند. این ترجمه‌ها تحت‌اللفظی است، به این معنا که مترجمان در برابر هر واژه اوستایی واژه‌ای در زبان پهلوی یا فارسی میانه برگزیده و در چینش آنها نیز به ترتیب واژه‌ها در جملات اوستایی نظر داشته‌اند. در انتخاب معادل پهلوی این کلمات به صورت ظاهری واژه اوستایی و نیز اشتقاقی که مترجم برای آنها در نظر داشته توجه شده است. سبک جمله‌بندی متن اوستایی نیز حفظ شده و جملات، ساخت معمول زبان پهلوی (فارسی میانه) را ندارند. در این مقاله کوشیده‌ایم تفاوت‌های میان متن مهم اوستایی ویسپرد و زندِ آن را که از متون مهم دین زرتشتی است، بررسی کنیم.

رودلف اتو، دین‌پژوه معاصر، معتقد بود در تاریخ ادیان، به امر قدسی نگاه اخلاقی و عقلی شده و کمتر از منظر شهودی به آن نگریسته‌اند. از این‌رو، وی این تعبیر را وافی به مقصود ندانست و تعبیر «نومینوس» یا «امر مینوی» را ابداع کرد. در تحلیل وی، یکی از ابعاد مهم در تجربه امر مینوی، عنصر «مهابت» آن است. هدف از این مقاله نشان‌دادن قوت‌ها و ضعف‌های اندیشه رودلف اتو در تحلیل مهابت امر قدسی است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که اتو نگاه عقلی به امر قدسی را در برابر نگاه شهودی بدان می‌دانست و می‌کوشید شهود را اصل قرار دهد. اما از منظر حکمت متعالیه، در شناخت امر قدسی یا خداوند متعال نگاه عقلی در برابر نگاه شهودی نیست، بلکه این دو مبنا با هم هماهنگ و به نحوی مکمل هم‌اند. به نظر اتو، مهابت امر مینوی با دیگر خوف‌ها فرق دارد. این همان چیزی است که پیروان حکمت متعالیه آن را تفاوت بین «خوف» و «خشیت» دانسته‌اند. نظریه اتو از قبیل ذات‌گرایی در برابر ساختارگرایی است.

هند یکی از سرزمین‌هایی است که مهد بسیاری از باورها، اندیشه‌های مذهبی و فلسفی جوامع انسانی بوده است. دایره و مربع از جمله فرم‌های بنیادین در هنر و معماری عهد باستان به شمار می‌رود که در طراحی معابد هندو به کار رفته است. هندسه مقدسی که در معابد هندو استفاده شده، بر پایه دانش مشهوری به نام واستوشاستره است. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی انجام شده، و هدفش مطالعه دانش هنر مقدس مَندله و تأثیر آن در شکل‌گیری و گسترش فضاهای معماری معابد هندو است. این پژوهش به این نتیجه می‌رسد که از دو نظر می‌توان معابد هندو را بررسی کرد. از دیدگاه نخست، معابد از منظر زیرساخت و نحوه اجرای نقشه آنها مطالعه می‌شود که در این منظر، اجرای دستورهای واستوپوروشَه مَندله از ملزومات آن بوده است. دیدگاه دوم معابد را از لحاظ نما و تزیینات آن مورد مطالعه قرار می­دهد. حاصل مطالعه نشان می‌دهد که تحولات اعمال‌شده در روبنای معابد، متأثر از اساطیر و کهن‌الگوهای هند بوده و فرم و محتوای این روبنا بیانگر مفاهیم اسطوره‌ای است.

واژه «عشق» در ادبیات در معنای عام و در ادبیات عرفانی به معنای خاص در سنت‌های مختلف دینی از واژه‌های پُربسامد و برتابنده تفاسیر و تحلیل‌های گوناگون است. در معرفت‌شناسی عشق، مقوله عشق به مثابه معرفت درجه دو محل توجه قرار می‌گیرد. به این نوع بررسی در دنیای جدید بیشتر توجه شده، اما نظری ژرف به آثار قدما این را ثابت می‌کند که آنان به رغم اینکه از مباحث نقد عقل کانت و تولد دانش معرفت‌شناسی قرن‌ها فاصله داشته‌اند، در سخنان و نوشته‌هایشان به عشق، به مثابه معرفت درجه دو، پرداخته و زوایایش را کاویده‌اند. در این‌ میان، عارفانی نظیر آگوستین در سنت مسیحی و احمد غزالی در سنت اسلامی تأثیر بسزایی در معرفت‌شناسی عشق داشته و در این حوزه نه به عنوان عاشق بلکه در مقام عشق‌پژوه دیدگاه‌هایشان را مطرح کرده‌‌اند. یافته‌های این تحقیق که با روش توصیفی‌تحلیلی و با ابزار گردآوری کتاب‌خانه‌ای به انجام رسیده، نشان می‌دهد که به ‌رغم اشتراکاتی که در معرفت‌شناسی عشق از نظر احمد غزالی و آگوستین وجود دارد اختلافاتی هم به چشم می‌خورد. آگوستین واژه «عشق» را با جزئیات تجزیه و تحلیل می‌کند، در حالی ‌که غزالی به بیان کلیاتی بسنده می‌کند؛ اما نظرشان در مسئله وحدت عشق، عاشق و معشوق تطابق دارد و می‌توان از عینیت دیدگاه‌هایشان سخن گفت. هر دو متفکر دینی «عشق» را به معنای اراده و میل و به مثابه میثاقی در بازگشت به خدا می‌دانند، با این تفاوت که آگوستین منشأ این اراده و میل را ساحت ارادی انسان و غزالی سبب وجود این میل و اراده را فیض الاهی می‌داند. در عین ‌حال، در بیان انواع و آسیب‌های عشق دیدگاه‌های متمایز و بعضاً مشابهی دارند. غزالی عشق را، اعم از الاهی و انسانی، واحد می‌داند؛ ولی آگوستین فقط به عشق به خدا قائل است. این دو درباره آسیب‌ها یا موانع معرفتی عشق کاملاً با هم اختلاف‌ نظر دارند؛ اما نشانه‌های عاشقی مشترکی را همچون ایمان، تسلیم‌شدن انسان عاشق به معشوق (خدا) و سعادت عاشق را بیان کرده‌اند.

ظهور دین اسلام به عنوان ناسخ ادیان و شرایع پیشین، واکنش دیگر ادیان، به‌ویژه مسیحیت را که دین رقیبی می‌دانستند، برانگیخت. این واکنش‌ها و مواجهات به‌خصوص با ورود به عرصه استعمار فزونی یافت و در قالب گفت‌وگوها، مباحثه‌ها و نوشتن رساله‌ها در رد همدیگر خود را نشان داد. رد پادُری، نوشته حسین‌علی‌شاه اصفهانی، یکی از ردیه‌های مهم در پاسخ به مدعای غربیان است. این ردیه، جوابیه‌ای در رد سخنان هِنری مارتین، مشهور به پادُری است که به عنوان مأمور انجمن مبلغان مسیحیت، سفری به ایران داشت. در این کتاب، به مسائل مهمی همچون نفی اعجاز نبوی، اختلاف مسیحیت و اسلام و افترائاتی که به شخصیت پیامبر اسلام وارد شده، پاسخ داده شده است. در مقاله حاضر، پس از بررسی کوتاه زندگی سیاسی و تبلیغی هِنری مارتین، روش کلامی اصفهانی بررسی شده است. همچنین، در تکمیل سخنان اصفهانی، یافته‌های دیگر اندیشمندان حوزه کلام و تاریخ ذکر شده است. نتایج نشان داد که اصفهانی، بر معتقدات طرف مقابل تأکید خاصی داشت و با تکیه بر براهین عقلی، استفاده از استدلال تمثیلی و قواعد کلامی، ایرادهای پادری را پاسخ ‌گفته است، اما گاه تمامی جوانب را در نظر نگرفته، و استدلال‌های جدلی نیز در اثرش دیده می‌شود.

اعلامیه جهانی حقوق بشر با ادعای احترام به شأن انسان، آزادی و حقوق مترتب بر بشر در سال 1948، و در 30 ماده به تصویب سازمان ملل رسید. در این اعلامیه بر مباحثی همچون حقوق شخصی، مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی انسان تأکید شده است. این نوشتار با توجه به اشکالات حقوق بشری که در مقایسه با دیدگاه‌های اسلامی مطرح می‌شود در صدد است بررسی کند که در کلیسای کاتولیک درباره حقوق بشر چه دیدگاه‌هایی وجود دارد. در مسیحیت کاتولیک سه گونه تفسیر الاهیاتی، در مواجهه با مباحث حقوق بشری صورت گرفت. در این گونه‌های تفسیری، برخی معتقدند مباحث حقوق بشری و آیین مسیحیت با یکدیگر سازگار بوده و ارتباط وثیقی با ‌هم داشته و مبانی کتاب مقدسی تضمین‌کننده این ارتباط است. گروهی نیز با موضع‌گیری در برابر سکولارها معتقدند مبانیِ حقوق بشری، بالضروره الاهیاتی‌اند و خود، در کتاب مقدس ریشه دارند. دسته سوم، بالعکس، بر ناسازگاری الاهیات مسیحی و حقوق بشر پافشاری می‌کنند. این نوشتار با رویکردی توصیفی‌تحلیلی و با روش تحلیل محتوای کیفی مقوله حقوق بشر را معرفی، و گونه‌های مختلف تفاسیر کاتولیک از اعلامیه جهانی حقوق بشر را بیان می­کند و دیدگاه سوم را که مبیِّن ناسازگاری الاهیات مسیحی با حقوق بشر است، منطبق‌تر با مبانی الاهیاتی مسیحیت کاتولیک می‌داند. ادله دو دیدگاه اول را مردود می‌شمرد و شواهدی برای دیدگاه سوم بیان می‌کند و نتیجه می‌گیرد که ماهیت آموزه‌ها و دگمای مسیحی، با اعلامیه جهانی حقوق بشر ناسازگار است و ادعای سازگاری بیشتر جنبه سیاسی دارد.

دوره صفویه در تاریخ ایران دوره اسلامی از لحاظ تحولات سیاسی‌اجتماعی و مذهبی اهمیت خاصی دارد. این اهمیت با بررسی آثار هنری این دوره دوچندان می‌شود، به‌خصوص در راستای اهمیت نگاره‌های مذهبی و تصویرگری پیامبر (ص) «انقلاب تصویری» رخ داد و آن پوشیده‌شدن صورت ایشان با پارچه‌ای سفید بود. محققان بیشتر بر تأثیرات کلامی‌فقهی در این انقلاب تصویری تمرکز داشته‌اند و به تأثیر برخی مکاتب فکری توجه نشده است. آیا عقاید فکری مکتب حروفیه را می‌توان مؤثر و مرتبط با این انقلاب تصویری دانست؟ حروفیه، که فضل‌الله استرآبادی (740-796 ه.ق.) در قرن هشتم بنیان نهاد و تا عهد شاه‌عباس به حیات خود ادامه داد، برای حروف الفبا تقدس خاصی قائل بودند. آنها معتقد بودند اسماء و صفات الاهی به ‌صورت حروف در صورت انسان متجلی می‌شود. رهنمودهای آنان را در اشعار شاه‌اسماعیل اول، مؤسس سلسله صفویه، می‌توان دید. با توجه به اهمیت صورت در اندیشه حروفیان و ارتباط آن با اسماء و صفات الهی، به‌خصوص پیامبر (ص) به ‌عنوان تجلی‌گاه صفات الاهی، به نظر می‌رسد بین اندیشه آنان و پوشاندن صورت پیامبر (ص) در نگاره‌های دوره صفوی ارتباط مؤثری وجود دارد. لذا در این پژوهش به روش توصیفی‌تحلیلی ارتباط افکار حروفیه با پوشاندن صورت پیامبر (ص) در نگاره‌های مکاتب تبریز، قزوین-مشهد بررسی شده است. به ‌طور حتم دلایل دیگری در این نوع تصویرسازی نقش داشته است که در این مقاله به آن نمی‌پردازیم.