جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طبق اصول فلسفی، ضرورت علّی لازمه اثبات جریان علیّت در تمام امور از باری تعالی تا اقصی موارد کائنات می‌باشد. علی‌الظاهر این قاعده با برخی مسائل مسلّم عقلی و وجدانی دچار تعارضاتی است که عمومیت و بعضاً اساس صحت این قاعده را زیر سوال برده است. اختیار وجدانی یکی از این دست موارد مورد شبهه در تقابل با ضرورت علّی است. در مقاله حاضر تعارض میان قاعده ضرورت (اصل مسلّم فلسفی) و اختیار (اصل مسلّم عقلی و نقلی) با روش تحلیلی- منطقی طبق مبانی جریان فکری تفکیک (از مکاتب مخالفِ روش و مبانی فلسفی) مورد بررسی قرار گرفته است. از نگاه اصحاب تفکیک اساس تشخیص نسبت اصل عام علیّت با مفاهیمی چون ضرورت و اختیار، جستجوی علیّت در موطن نفس است. با مراجعه به نفس، مشخص می‌شود اساساً چنین استلزامی میان علیّت و ضرورت برقرار نیست و با رهایی از این استلزام ناصواب راه برای حل مسأله اختیار گشوده خواهد شد. مکتب تفکیک ضمن نقد و بیان تالی فاسدهای بیان فلاسفه از قدرت، اثبات حقیقت واحد قدرت و عدم تعدد آراء در آن، اثبات رابطه عرضی میان اسباب و علل با مشیّت و قضاء، و توجه به نقش فاعل مختار حین انجام فعل بعنوان معیّن فعل یا ترک، گوهر دوسویه اختیار را کلید اصلی حل معما می‌داند و با پذیرش استثناء در ضرورت علّی- معلولی به نحو سالبه جزئیه؛ یعنی در خصوص افعال اختیاری احتمال تحقق صدفه را نفی کرده بلکه بدون این استثناء، اثبات اختیار را محال می‌دانند..

صدرالمتالهین در تحلیل دقیق ربط وجود خالق و مخلوق که محصول تحلیلی جدید از اصل علیت و همچنین سنخیت میان علت و معلول می‌باشد به این نتیجه می‌رسد به دلیل تعلقی بودن و عین الربط بودن معلول نسبت به علت، وجود مخلوق حیثیتی جز تجلّی وجود خالق ندارد. و این امر را با بیان مبانی بنیادی‌ای چون اصالت وجود، تشکیک و تشأن وجود به اثبات می‌رساند. اما در مقابل، میرزا مهدی اصفهانی در مسئله چگونگی ربط وجود خالق و مخلوق با رد تمامی مبانی صدرالمتألهین موضع متفاوت و پیچیده‌ای را اتخاذ می‌کند که صرفا در جهت تخریب مبانی نظری ملاصدرا و حفظ عقاید کلامی خویش است نه دادن نظریه‌ای جدید. ایشان به دلیل عدم ایجاد تشابه میان خالق و مخلوق نظریه علیت و نظریه سنخیت را زیر سوال برده و در جهت حفظ مبانی کلامی خویش در باب قدرت لایتناهی خداوند قاعده الواحد و همچنین نظریه وجود صدرایی را نیز مورد نقد قرار داده است. اما نکته مهم این است که ایشان مبنای جدیدی برای نظریه وجود وضع نمی‌کند و صرفاً در جهت تبیین فرضیه‌های پیش‌داوری شده مثل نفی وحدت وجود، عدم سنخیت وجود خالق و مخلوق و ابطال اصل علیت، از آن سود می‌برد. در این مقاله موضع فلسفی صدرا و موضع تخریبی میرزا مهدی اصفهانی را در جهت نقد و بررسی اندیشه‌های میرزای اصفهانی در مباحث ذکر شده مورد واکاوی و مقایسه قرار می دهیم

مساله ی این جستار، بررسی رابطه تحقق ولایت مطلق حق تعالی ووجود انسان کامل واعتبارمناصب ولایت درحکمت متعالیه است.پرسش این است که چه ارتباطی بین تحقق ولایت الهی ازسویی ووجود انسان کامل وجعل نبوت وامامت ازدیگرسوی درنظام فلسفی حکمت متعالیه وجود دارد؟ دراین پژوهش، مدعای رابطه ی ضروری بین ولایت مطلق حق تعالی وتحقق انسان کامل به عنوان مظهراسماء الهی واعتبارمناصب ولایت(نبوت وامامت) برای وی، تبیین می شود. طبق سنت الهی ازبدوآفرینش انسان تا ختم نظام عالم درهرعصری، انسان کامل وولی الهی وجود دارد. ضرورت تحقیق،دراهمیت موضوع ولایت است واینکه توحید حقیقی نظری وعملی برای انسان، ازمشکاه ولایت وتولی به ولایت ولی الهی حاصل می شود.وجه تمایزاین تحقیق، درطرح موضوع مسأله محور وتبیین فرضیه ها است. روش پژوهش،توصیفی وتحلیلی ازطریق تحلیل مفهومی وگزاره ای است. مهمترین نتایجی که این تحقیق به آنهادست یافته عبارتنداز:1- ولایت مطلق بالذات به حق تعالی اختصاص دارد و دارای وجوه واقسامی است. 2- انسان کامل، حق مخلوق به ؛یعنی جهان به سبب اوآفریده شده وغایت مطلوب جهان است.3- انسان کامل، مظهراسم جامع وجامع اسماء است.4- انسان کامل، دارای مقامات ومراتبی است. 5- ولایت الهی، مستلزم خلافت انسان کامل است.6- ضرورت نبوت نبی (ع) وامامت امام(ع) ثابت است. 7-ولایت تشریعی الهی، مستلزم تداوم تکلیف وهدایت انسان کامل است.8- تداوم تکلیف الهی، مستلزم استخلاف وظهورمنجی (عج) درآخرالزمان است.

هدف مقاله‌ی حاضر بررسی و پاسخ بدین پرسش اساسی است: با توجه به این‌که نظریه‌ی فیض در تفکّر ابن‌سینا، به‌معنای فیضان و سرریزشدنِ «ضروری» موجودات از حق تعالی است، این نظریه، چگونه با اراده‌ی الهی سازگار می‌شود؟ به سخن متفاوت، چگونه می‌توان میان «ضرورت» و «اراده» بر بستر نظریه‌ فیض جمع کرد، حال آن‌که در ظاهر این دو مقوله همدیگر را نفی می‌کنند؟ براساس مبانی متافیزیکی، الاهیاتی ابن‌سینا، نویسنده بدین نتایج دست یافته است: اولاً نظریه‌ی فیض در تفکّر ابن‌سینا براساس مبانی و اصولِ متافیزیکی و الاهیاتی معیّنی استوار شده است که از یک حیث این مبانی و اصول با صدر و ذیل فلسفه‌ی ابن‌سینا هم‌پوشانی دارند. ثانیاً به جهت مذکور، نظریه‌ی فیض تنها براساس همان مبانی و اصول قابل درک است. ثالثاً با توجّه به نگاه ابن‌‌سینا به مبادی موجودات، ساختار جهان، ذات و صفات باری تعالی به‌خصوص علمِ عِنایی و اراده‌ی او، ضرورتِ فیض نه تنها منافی با اراده‌ی الاهی نیست؛ بلکه برخاسته از ذات، علم و اراده‌ی وجوبیِ اوست. یعنی جهانْ لازمه‌ی ضروریِ ذاتِ واجب براساس اراده‌ی ضروریِ اوست؛ لذا هیچ ممکنی سوای حق تعالی نمی‌تواند ضرورتی را بر او تحمیل نماید. دشواریِ فهمِ نظریه‌ی فیض ابن‌سینا و اعتراضات، نخست از عدم توجّه و اعتنا به مبانی او، دوم از قیاس و هم‌سان‌پنداریِ ذات الاهی با عرصه‌ی انسانی برمی‌خیزد. نظریه‌ی فیضِ ابن‌سینا یک تحوّلِ منطقی و اساسی در توضیح ظهور کثرت از مبدأ واحد نسبت به اسلاف او به‌شمار می‌آید.

گذشته‌گرایی و فهم سلف، به ظاهر جایگاه کاشفیت را در منطق نقلی سلفیه در فهم دین دارد و نه به عنوان منبع مستقل در عرض سنت نبوی برای دین‌شناسی؛ لیکن این شیوه، در عمل پس از سنت نبوی و حتی گاهی برتر از آن قرار گرفته و از مهم‌ترین شیوه‌های عملی فهم دین از منظر سلفیان است که این نوشتار بر پایه روش توصیفی ـ تحلیلی، به نقد این گونه از منطق نقلی سلفیه در فهم دین می‌پردازد و می‌نماید که اصل ورود فهم سلف به منطق فهم دین و لزوم پیروی از ایشان، بی‌اساس و ابداع شخصیت حقوقی برای آنان است که به تسری عصمت برای کسانی می‌انجامد که چنین پیراستگی‌ای ندارند، از این‌رو پیروی از آنان مصداق نفی قرآنی بر تقلید کورکورانه از کسانی است که نه تنها عدالت ندارند؛ بلکه معیارهای قرآنی الگوی شایسته را نیز در آنان نمی‌توان یافت. از سویی برتری فهم سلف با چالش‌های بسیار قرآنی، روایی و عقلی روبروست که نوشتار حاضر با دقت نظر به تبیین آن‌ها پرداخته و روشن می‌سازد که سلفیان در کاربست سلف‌گرایی در فهم دین به اشتباه رفته و به جای بهره‌گیری از خاندان عصمت و طهارت:، به دامان کسانی دست‌آویخته‌اند که صلاحیت لازم برای راهبری و راهنمایی در فهم دین را ندارند و به این خطا نیز بسنده نکرده و در موارد بسیاری سنت سلف را نه تنها بر خلف، بلکه بر سنت نبوی و حتی شریعت برتری بخشیده‌اند که بطلان آن روشن است.

«الهیات سلبی» و «الهیات ایجابی»، معمولاً، به‌عنوان دو نظریه یا دو روی‌کرد متضاد معرفتی و زبانی به خداوند، اوصاف و ویژگی‌های او در نسبت با انسان معرفی شده‌اند. مشهور است که الهیات سلبی خداوند، اوصاف و اسماء او را غیرقابل شناخت و غیرقابل گفتگوی ایجابی توسط انسان می‌داند و الهیات ایجابی خداوند، اوصاف و اسماء او را توسط انسان شناختنی و گفتگو کردنی می‌شمرد. اما دلیلی وجود ندارد تا الهیات سلبی و ایجابی را به دو بعد یا دو وجه معرفتی و زبانی محدود کنیم، برعکس شواهدی در آثار فیلسوفان و متکلمان متأله وجود دارد که نشان می‌دهد آن دو الهیات می‌توانند ابعاد و وجوه هستی‌شناختی و عمل‌شناختی هم داشته باشند. این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی و تحلیلی، ابتدا کوشش می‌کند، با ذکر شواهدی از آراء فیلسوفان و متکلمان برجسته مغرب زمین، به توضیح، مستندسازی و توجیه ابعاد چهارگانه الهیات سلبی و ایجابی بپردازد. پس از آن، با تکیه بر آیات قرآن کریم، یک الهیات چند وجهی را با وجوه معرفت‌شناختی، زبان‌شناختی، عمل‌شناختی، و هستی‌شناختی، معرفی و پیش‌رو قرار دهد. این الهیات، در همه وجوه، نسبت به ذات و ذاتیات خداوند سلبی اما نسبت به اسماء خداوند ایجابی است. براساس روی‌کرد الهیاتی ایجابی چند وجهی قرآنی اتخاذ شده در این مقاله، نخستین مرحله برای ارتباط انسان با خدا معرفتی است.

از آنجا که نظریه تکامل انواع تا حد زیادی مورد پذیرش دانشمندان علوم تجربی واقع شده است، تعارض میان این دیدگاه علمی با برداشت سنتی از نظرگاه قرآنی در باره آفرینش انسان، چالش بزرگی را برای ارزش علمی قرآن و دیگر متون دینی هم‌راستا فراهم آورده و اذهان بسیاری را درگیر خود کرده است. این نوشتار برداشت متفاوتی از داده‌های قرآن و روایات در باب آفرینش آدم} را فراپیش خواهد نهاد تا نشان دهد که آدم} نه نخستین انسان، بلکه سرسلسله انسان نوین (نسل امروزین انسان‌ها) و نخستین انسان اندیشه‌ورز دارای فطرت توحیدی است که پس از نسل‌های متعدد از انسان‌ها و انسان‌نماها، خدای متعال او را به‌طور متمایزی آفریده و یا برگزیده است. در صورت تأیید یافتن این دیدگاه، می‌توان گفت تضاد و تعارض غیر قابل حلی میان گزارش قرآن ـ روایی از آفرینش آدم با یافته‌های تجربی درباره پیدایش انسان و به‌طور خاص با نظریه تکامل انواع، وجود ندارد و بلکه می‌توان میان آن گزارش با پیدایش تکاملی انسان مدرن از انسان‌های پیشین و دیگر جانداران در زمین، جمع کرد.

« جبر و اختیار » یکی از موضوعات مهم و غامض علوم اسلامی ‌اعم از کلام، فلسفه و عرفان می‌ باشد که دانشمندان هر یک از علوم مذکور برای حل این مسئله، دیدگاه های متفاوتی را برگزیده اند. در این میان ایزوتسو، اسلام شناس و قرآن پژوه معاصر در تحلیل آیات ناظر بر جبر و اختیار در قرآن با بن بست مواجه گردیده و اساسا اندیشه ی قرآنی را متفاوت از منطق عقل بشری دانسته است. در پژوهش حاضر که با روش توصیفی - تحلیلی گردآوری شده ، تلاش بر آنست که منشا این نگرش ایزوتسو را جست و جو نموده و پس از یافتن مواضع او در باب جبر و اختیار طی آثار مختلف او ، تحلیل و نقدی نسبت به آن ها ارائه گردد . نتایج حاکی از آنست که اگر چه ایزوتسو در تحلیل قرآنی مسئله‌ی جبر و اختیار راه خطا را پیموده است اما با توجه به همگرایی و تاسی او از مبانی عرفان ابن عربی در بسیاری از موضوعات از جمله جبر و اختیار ، به نظر می‌ رسد وی پیرو همان آموزه «امر بین الامرین» می‌ باشد که از فحوا و نه نص سخنان ابن عربی نیز می توان همین حکم را استنباط نمود.

این مقاله قصد دارد رابطه ایمان و علم را از منظر علامه طباطبایی و علامه جوادی آملی بررسی کند. هردوی آنها عمل را از دایره ایمان خارج می‌دانند و عقد قلب و اذعان نفسانی را رکن ایمان می‌دانند. اما دیدگاه آنها درباره دخالت علم استدلالی در ایمان متفاوت است. علامه طباطبایی حصول ایمان به خدا را بدون علم استدلالی ممکن نمی‌داند، اما آیت‌الله جوادی آملی ایمان را بدون علم به وجود خدا و صرفا از روی تقلید نیز قابل تحقق می‌داند. این مقاله با استفاده از روش انتقادی و مقایسه‌ای، ضمن تقریر صحیح نظر علامه طباطبایی و نقد بعضی برداشت‌ها از دیدگاه ایشان قائل است علامه طباطبایی ایمان تقلیدی را ایمان نمی‌داند اما علامه جوادی ایمان تقلیدی را هرچند ایمان به حساب می آورد اما برای ثمربخش بودن قائل است ایمان باید از روی علم باشد و تقلید صرف کافی نیست. در این مقاله به روش عقلی و تحلیل مفهومی ضمن انتقاد به هر دو نظریه، ذکر خواهد شد که ایمان تقلیدی و از روی شک نیز در بعضی موارد برای انسان مفید خواهد بود.

در دو قرن اخیر، عده‌ای از متفکران مسلمان در شبه قاره هند، جنبش‌هایی را با اهدافی نوگرایانه پدید آوردند که به لحاظ نظری به برداشت های خاصی از دین منتهی شد. آن‌ها که بعدها به قرآنیون مشهور شدند، رویکردی انتقادی، در مواجهه با سنّت نبوی داشتند. نکته محوری در مباحث همه‌ قرآنیان شبه‌قاره هند، تأکید بر قرآن‌بسندگی و بی‌نیازی از سنّت بود. غلام احمد پرویز، متفکر قرآنی معاصر شبه قاره، از جمله شخصت‌هایی است که در قرآن-بسندگی، تقریری نو نسبت به نظریه‌های قبلی دارد. از دیدگاه وی، وحی قرآن ثابت است و وحی سنت تجدیدپذیر. از آن جا که این نظریه، متأثر از نظریه‌های نواندیشانه غربی درباره وحی است و با نظریه‌های اسلامی تناقض دارد، نوشته حاضر، در صدد برآمد تا با روش توصیفی- تحلیلی و تکیه بر منابع اسلامی به بررسی و نقد نظریه‌اش بپردازد. بر اساس بررسی‌ها، نظریه پرویز چهار مولفه دارد: بر اساس آیات قرآن، فرمان‌های پیامبر(ص) در حوزه سنت، مانند هر انسان دیگری در معرض اشتباه قرار دارد؛ پیامبر(ص) و اصحابش برای سنتی که در قالب حدیث ثبت شده بود، اهتمامی نداشته‌اند؛ عقل برای تشریح جزئیات دین، تحت دلالت و هدایت قرآن، در تمام حالات کافی و وافی خواهد بود؛ طبق آیاتی از قرآن، وحی سنّت نسبت به غیر پیامبر(ص) خاصیت تعمیم‌پذیری دارد. نقد‌هایی که بر این مولفه‌ها وارد است، عبارتند از: آیاتی که پرویز بر اساس آن‌ها مدعی خطاپذیری سنّت پیامبر(ص) است، دلالتی بر این امر ندارند. برخلاف نظر وی، پیامبر(ص) و یاران او در زمان حیاتش، اهتمام فراوانی به سنت داشته‌اند. ...