جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کارکردشناسی دین از جمله مباحث بسیار حائز اهمیت در مطالعات دین‌پژوهانه عصر جدید است. آقای مصطفی ملکیان از جمله باحثانی است که در دروس دین‌شناختی خود با نگاهی دوگانه‌انگارانه -و به عبارتی: وجه برابر مثبت و منفی- به کارکرد دین نگریسته و بر آن است که دین تنها آنچنان را آنچنان‌تر؛ یعنی خوب را خوبتر و بد را بدتر می‌کند. مقاله حاضر بر آن است تا این مدعا را بررسیده و با روش تحلیلی در معرض داوری قرار داده، افزون بر جنبه‌های نظری، کارکردها و بروندادهای عملی آن را در حوزه تعلیم و تربیت بررسی کند. نتیجه بررسی‌ها این است که دیدگاه فوق از جهات مختلفی آسیب‎مند است؛ از قبیل: فقدان پشتوانه‌های نظری، عدم ابتنا بر پژوهش‌های معتبر علمی و تاریخی، خلط و در هم آمیختگی دین و تدین، عدم تفکیک بین دعوی دینداری و تدین حقیقی، بی‌اعتنایی به مراتب دین ورزی و معرفت دینی، مغالطه اخذ غیر سبب به‌جای سبب، ناکارآمدسازی تربیت دینی در مواجهه با آسیب‌های اجتماعی و....

‏ اثربخشی در پاسخگویی به شبهات، نیازمند کاربست مؤلفه‌های گوناگون رفتاری، روشی و شناختی است. در سپهر مؤلفه‌های شناختی، دو عنصر عقل و نقل، نقش آفرین هستند. بهره از عقل در دو حوزه رویکردها و گزینش مواد اولیه پاسخ‌ها قابل ارزیابی است. امام صادق% به عنوان یکی از هدایتگران توحیدی بشر با شناخت دقیق مغالطات و گره‌های ذهنی شبهه‌گران و حیرت‌زدگان، پاسخ‌های متناسب با آنها را فراهم می‌آورد. این مغالطات گاهی در اَشکال غیر منطقی رخ می‌نمود و با روش نادرست استدلال بیان می‌شد. گاهی نیز از یک پیش فرض نادرست بر می‌آمد. در پاره‌ای موارد نیز با گسست یکی از مواد استدلال همراه بود. پاسخ‌گویی به هر یک از این موارد، نیازمند کاربست مؤلفه‌ها و روشی‌هایی است که به خوبی در پاسخ‌های امام ششم% هویدا هستند. مهمترین این روش‌ها در هفت رده قابل افراز است: شناخت خاستگاه‌ها و انگیزه‌ها، کشف انواع مغالطات موجود در گزاره‌های حاوی شبهه، نفی حصرگرایی شناختی، بهره از گونه‌های برهان، محسوس سازی معقولات، آگاهی دادن به لوازم شبهه، و بهره‌گیری از دانش‌های تجربی.

مهذب الدین بصری یکی از اندیشمندان نیکنام کلام امامیه در قرن یازدهم هجری قمری بوده و در حوزه مباحث اعتقادی و کلامی نیز چندین اثر از خود برجای گذاشته است. وی در تبیین و تحکیم مسائل اعتقادی از روش عقلی غیر فلسفی بهره گرفته است. بهره گیری از کارکردهای مختلف عقل در اعتقادات پساوحیانی، و اعتقاد به لزوم تأویل صفات خبری خداوند، مبیّن روش عقلی او است، و عدم بهره گیری از مفاهیم و مباحث خاص فلسفی و نقد برخی از آراء فلاسفه، غیر فلسفی بودنِ روش عقلی او را تأیید می‌کند. جهت گیری مطالعاتی و تدوینی ویژه و تسلط او بر عقاید سایر فرق اسلامی، در کنار اسلوب انحصاری‌اش در تبویب و طرح مباحث، سیمای منحصر به فردی به آثار کلامی او بخشیده است.

اجماع یکی از ادله‌ی پرکاربردی است که علاوه بر مسائل فقهی، در برخی از مسائل اعتقادی نیز به عنوان دلیل مطرح شده است. اعتبار اجماع در مسائل فقهی روشن است ولی اعتبار و ارزش معرفت شناسی آن در مسائل اعتقادی چندان روشن نیست؛ به جهت آنکه تحقیق موسع و یکپارچه در این باره صورت نگرفته است. لذا پرسش از حکم این مساله، از مسائلی است که نیاز به تحقیق مستقل دارد. اهمیت این بحث آنجا روشن‎تر می‌‌شود که اجماع در بسیاری از مسائل اعتقادی به عنوان تنها دلیل مطرح شده است. این تحقیق با هدف شناخت حدود و ثغور مساله و کشف ارزش معرفتی اجماع در مسائل اعتقادی انجام شده است. و نیل به این مقصود، در سایه توصیف و تحلیل ادله حجیت اجماع در مسائل فقهی میسر است تا از این رهگذر روشن شود آیا ادله مذکور، چنین قابلیتی دارند که شامل مسائل اعتقادی نیز بشوند یا نه؟ واکاوی ادله نشان می‌‎دهد حداقل برخی از ادله اجماع در مسائل فقهی، بر فرض تمام بودن، چنین قابلیتی دارند که شامل مسائل اعتقادی نیز بشوند و به همین جهت وجهی برای تفصیل بین مسائل فقهی و اعتقادی وجود ندارد.

رویکرد کارکردگرایانه به قصص قرآن توسط برخی افراد جریان اعتزال نو طرح گردیده است. نادیده انگاشتن جنبه واقع‌نمایی داستان‌ها از جمله مولفه‌های اصلی این نگرش است. در این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی ضمن تبیین رویکرد کارکردگرایانه (ناظر به قصص قرآن)، به بررسی نسبت میان اهداف و اوصاف داستان‌های قرآن- که در متن قرآن بر آنها تاکید شده- با مساله واقع‌نمایی پرداخته شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد اوصاف قصص (مانند وصفِ حق و أحسن) ظهور در واقع‌نمایی دارد و اهداف و اغراض مترتب بر قصص (مانند تثبیت قلب پیامبر، صدق دعوی نبوت و...) در بستر واقع‌نمایی قصص حاصل خواهد شد، و روش قرآن در نقل داستان‌ها گواه روشنی بر مطابقت گزارش‌های تاریخی قرآن با واقع بوده، و نگرش کارکردگرایانه در تحلیل قصص قرآن قرین توفیق نیست.

قرآن کریم از پیامبر اکرم$ به عنوان «أسوة حسنه» یاد کرده است. از عبارت «رسول الله» به دست می‌آید که این ویژگی اختصاص به آن حضرت نداشته و عموم پیامبران را شامل است. در آیات دیگر از قرآن کریم بر وجوب اطاعت از پیامبر الهی تأکید شده است. أسوه و واجب الأطاعه بودن پیامبر، بر عصمت آنان از خطا و گناه دلالت می‌کند. اگر چه مدلول مطابقی این آیات عصمت پیامبران در دوران رسالت آنان است. اما مدلول التزامی آنها، عصمت آنان در دوران قبل از نبوت را نیز شامل می‌شود. تبیین استدلال به آیات مربوط به أسوه بودن پیامبران و وجوب اطاعت از آنان و قلمرو دلالت آنها و نیز پاسخ گویی به اشکالات در این باره، موضوع این نوشتار است