جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله مسائلی که متکلمان مسلمان بدان پرداخته‌اند، چیستی هویت انسان و چگونگی تداوم این هویت در عالم دنیا و عوالم بعدی است، به طوری که با موضوعات مختلفی از «عدل الاهی» در ارتباط است. بر اساس اصل عدالت الاهی، وجودِ انسان در حرکت خویش از عالم دنیا به آخرت دارای وحدت و پیوستگی وجودی است تا ثواب و عقاب در آخرت به همان فردی تعلق بگیرد که در دنیا استحقاق آن را یافته است. بر این مبنا، تحقیق حاضر در صدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که: «وحدت و پیوستگی وجود انسان در دنیا و آخرت در نظر فیاض لاهیجی و امام ‌خمینی چه معیاری دارد؟». پاسخ طبق دیدگاه برگزیدهٔ کلامی این دو عالِم در باب وحدت هویت و پیوستاری وجود آدمی در دنیا و آخرت بررسی شده است. این پژوهش نشان می‌دهد که فیاض لاهیجی در بیان معیار این وحدت به عالم برزخ یا مثالی قائل نمی‌شود؛ بلکه بر اساس حقیقت وجودی انسان (نفس مجرد) و تعلق‌گرفتن بدنی غیر از بدن دنیایی (ولی مشابه آن) به نفس، ادله خویش را مطرح می‌کند؛ اما در تبیین موسوی خمینی وجود عالم مثال (برزخ) و بدن برزخی یا مثالین (بدنی رقیقه و لطیفه) اهمیت بسزا دارد. این پژوهش به روش تطبیقی و شیوهٔ گردآوری کتاب‌خانه‌ای انجام شده است.

برخی از روایات شأن نزول در تفاسیر شیعه، منبع شیعی ندارند و از منابع اهل سنت به تفاسیر شیعه منتقل شده‌اند. با توجه به جایگاه و نقش روایات شأن نزول، به عنوان قراین منفصل در فهم محتوای آیه، ضروری است ملاک‌های شناسایی روایات منتقله شأن نزول به‌دقت بررسی شود؛ چراکه شناخت اصالت و ملاک‌های شناسایی این روایات، در پذیرش، نفی و نقد آنها تأثیر جدی دارد. نوشتار حاضر با بررسی استقرایی و تحلیل منابع تفسیری و روایی و تأمل در محتوای برخی از روایات شأن نزول منتقله در تفاسیر شیعه، در نهایت، چهار ملاک و معیار برای شناخت روایات شأن نزول منتقله کشف و شناسایی می‌کند که وجود هر یک از این ملاک‌ها، انتقال روایات شأن نزول از اهل سنت به تفاسیر شیعه را محتمل می‌داند. این ملاک‌ها عبارت است از: تصریح برخی مفسّران به نقل روایت از منابع اهل سنت؛ تقدّم تاریخی نقل روایت در منابع نخستین اهل سنت؛ وجود رجال و راویان اختصاصی اهل سنت در سند حدیث؛ و سازگاری محتوایی روایت با باورهای خاص اهل سنت.

در جهان امروز شبهات و پرسش‌های متعددی درباره دین مطرح می‌شود؛ مطرح‌کردن شبهه ناکارآمدی دین در جامعه، هدف بخشی از این مباحث است. تبیین کارکردهای اجتماعی دین پاسخی به شبهات فوق خواهد بود. متکلمان امامی از دیرباز با بیان فواید بعثت و آثار دین در زندگی بشر، در دفع این دسته از شبهات و اثبات کارکردهای اجتماعی دین کوشیده‌اند. تحقیق پیش رو با بهره‌گیری از مطالعه کتاب‌خانه‌ای به دنبال دست‌یابی به این پرسش است که: کارکردهای اجتماعی دین از منظر امامیه چیست؟ متکلمان متقدم از امامیه در بحث فواید بعثت انبیا یا آثار ایمان به صورت کلی به پاسخ این شبهه پرداخته‌اند، اما متکلمان معاصر از امامیه با مطرح‌کردن کارکردهای علوم گوناگون مثل روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و ... برای زندگی اجتماعی بشر، مصادیق کارکردهای اجتماعی دین را برای انسان برشمرده‌اند. بعد از بررسی مصادیق و ادله در منابع امامیه می‌توان گفت این دسته از اندیشمندان به کارکرد حداکثری دین در جامعه بشری معتقدند.

پدیده ارتداد، به مفهوم کفر پس از ایمان، از بحث‌برانگیزترین مسائل فقهی و حقوقی است و به ملی و فطری تقسیم می‌شود. هر یک از این انواع حکم متمایزی دارد. درباره مرتد فطری دیدگاه‌های مختلفی در منابع فقهی دیده می‌شود. یافته‌های تحقیق پیش رو، با استفاده از منابع اصلی و تخصصی مبتنی بر روش توصیفی‌تحلیلی نشان می‌دهد که تمامی مجازات‌ها تعزیری است، به استثنای آنهایی که نصوص معتبر بر حدبودن آن، اقامه شده است، مانند زنا، لواط، شرب خمر و ... . مسئله اساسی در این تحقیق پذیرش توبه مرتد فطری به صورت مطلق است و احکام سه‌گانه قتل، مباینت از زوجه و عده وفات، و ارث‌بردن وراث با توبه مرتد فطری رفع می‌شود. در این میان می‌توان به دیدگاه شهید ثانی در مسالک و لمعه، قاضی ابن‌براج و ابن‌جنید اشاره کرد. از نوآوری‌های این تحقیق، اصل تعزیری‌بودن مجازات‌ها و مقدرنبودن میزان عقوبت تمامی تعزیرات است که در این مقاله اثبات می‌شود.

فقدان بخشی از منابع تاریخی شیعه دغدغه‌ای است که برخی از متفکران به آن توجه کرده و علل مختلفی برای آن برشمرده‌اند. از جمله علل مادی را در زمره علت‌های نابودی این آثار می‌دانند. گرچه علل معنوی نیز برای فقدان منابع مطرح است اما موضوع این مقاله نیست. از آنجا که به علل مادی نقش پررنگ‌تری داده شده، این نوشتار علل مادی فقدان منابع تاریخی را می‌کاود و به این پرسش پاسخ می‌دهد که: علت مهم مادی فقدان منابع تاریخی چیست؟ بررسی گزارش‌های تاریخی و رجوع به منابع برای روشن‌شدن علت واقعی و سهم هر کدام از علل در فقدان منابع، با رجوع به کتاب‌خانه‌ها و تحلیل و توصیف داده‌های تاریخی روش این مقاله است. بسیاری از آثار، پیش از حمله مغول، بر اثر علل دیگری از بین رفته، و نسبت‌دادن مفقودشدن منابع صرفاً به حمله مغول، به عنوان مهم‌ترین علت مادی مفقودشدن، مطلب نادرستی است که اشتهار یافته است.

در فلسفه و کلام اسلامی خدا با اسامی مختلفی خوانده می‌شود و مفاهیمی که برای اسم خاص خدا به کار می‌رود در آنها متفاوت است. نصیرالدین طوسی در میانه فیلسوفان و متکلمان قرار گرفته و نگاهش به مسئله خدا نیز بهره‌گیری از هر دو دیدگاه فلسفی و کلامی است. او از «صانع»، «خالق»، «باری»، «الله» و نیز «واجب‌الوجود» برای اسم خدا استفاده کرده است که از حیث مفهومی با هم متفاوت‌اند. پرسش ما در این نوشتار آن است که: مفاهیم به‌کاررفته در اندیشه نصیرالدین طوسی برای خدا تا چه حد کلامی یا فلسفی است؟ آیا در مفهوم‌سازی خدا فلسفه را کلامی، یا کلام را فلسفی کرده است؟ در این نوشتار در سه ساحت «ساختار صوری»، «محتوایی»، و «روش‌شناسی» مفهوم‌سازی خدا نزد نصیرالدین طوسی را بررسی می‌کنیم. در ساختار صوری، تمرکز بر نحوه مباحث در آثار وی و تأثیر آن بر مفهوم‌سازی خدا در اندیشه او است؛ در ساختار محتوایی، بیشتر به خود مفهوم «خدا» و مختصات آن در کلام و فلسفه و تأثیرپذیری نصیرالدین طوسی از کلام و فلسفه در مفهوم‌سازی خدا توجه داریم. سرانجام، در ساختار روشی، تأکید بر روش نصیرالدین طوسی در بررسی مسئله خدا است و این روش را در نحوه اثبات وجود خدا، و نیز تبیین صفات خدا بررسی می‌کنیم. در ضمنِ آن، جایگاه کلام و فلسفه در مفهوم‌سازی خدا روشن می‌شود. نصیرالدین طوسی متکلمی است که کلام را فلسفی کرده است؛ از حیث مفهومی که برای خدا برگزیده و در اثبات وجود خدا و بیان صفاتش، نگاه غالب فلسفی را می‌یابیم.

رویکرد کلامی امامیه و اشاعره در زمینه آموزه نجات اخروی با توجه به مبانی‌شان متفاوت است. با این حال، گاه درباره اسباب نجات، دیدگاه واحدی دارند. امامیه، توحید افعالی را فراگیر می‌دانند و به غرض‌مندی در آن معتقد شده‌اند و با التزام به حسن و قبح عقلی اشیا، انسان را در افعالش مختار می‌دانند. آنها حکمت، عدالت الاهی و اختیار را از مبانی شناخت نجات می‌دانند و آزادی را، مبنای کمال‌یابی برای انسان شمرده‌اند؛ اما اشاعره، یگانه عامل مؤثر در ایجاد اعمال بندگان را قدرت الاهی می‌دانند و انسان را کاسب آن. آنها به حسن و قبح شرعی قائل شده‌اند و غرض‌مندی در افعال خدا را رد می‌کنند و انسان را در انجام‌دادن افعالش مجبور می‌دانند. متکلمان امامیه و اشاعره مؤمنان مخالف مذهب و حتی با شرایطی ادیان دیگر را از نجات‌یافتگان می‌دانند. امامیه، اعتقاد به امامت اهل بیت b را از جمله اسباب نجات برمی‌شمرند و اعطای ثواب به بندگان را، از باب تفضل و استحقاق می‌دانند. آنها با تمسک به حکمت و عدالت الاهی، ثواب و کیفر برای نیکوکاران و بدکاران را بر مبنای عدالت استوار می‌دانند که بدون پاداش و کیفر اخروی مخدوش می‌شود؛ اما اشاعره اعطای ثواب به مؤمنان را صرفاً تفضل خدا می‌دانند. آنها با نفی رابطه علیت در میان اشیا و تمسک به قاعده عادت‌الله، تکلیف مالایطاق را مجاز می‌دانند و معتقدند هر چه خدا انجام دهد عین حکمت و عدالت است، هرچند در نظر عقول عادی انسان‌ها ظلم به حساب آید.

ملاصدرا در تحلیل و معناشناسی واژه‌های زبان دین در باب اوصاف خدا قائل به اشتراک معنوی و تشکیک وجودی است. وی علاوه بر معناشناسی اوصاف خدا در تفسیر بهشت و جهنم و مسئله معاد جسمانی و به طور کلی در زبان دین، در قلمرو معاد نیز با همین دیدگاه و روش پیش رفته و کوشیده است بدون مواجه‌شدن با شبهات رایج، معاد جسمانی و مسائل مربوط به آن، از قبیل عذاب قبر و صراط، را تبیین کند. قصه هبوط آدم و حوا از بهشت نیز با نگاه ملاصدرا به زبان دین در قلمرو معاد گره خورده است. وی گناه آدم را مربوط به مقام چهارم از مقام‌های قوس نزول انسان پیش از آغاز زندگی بر روی کره زمین می‌داند. از نظر او، نافرمانی آدم اتفاقی خارجی نبوده و بیان قرآن نظر به نوع انسان، یکی از ویژگی‌های ماهیت انسان را متذکر می‌شود. اما آیات متعددی از قرآن با اشاره به فریب‌خوردن آدم و حوا از شیطان و آشکارشدن عورتشان پس از نافرمانی، این تفسیر را در معرض پرسش قرار داده و صراحتاً به عنوان واقعه‌ای خارجی از این موضوع یاد کرده‌اند تا جایی که می‌گویند این دو سعی داشتند با برگ درختان بهشتی زشتی‌های خود را بپوشانند. اهمیت این موضوع از آن‌رو است که تاکنون کسی از منظر زبان دین تفسیر ملاصدرا از بهشت آدم و نافرمانی او را نقد نکرده است. این مقاله با نگاهی توصیفی‌تحلیلی و به روش کتاب‌خانه‌ای این موضوع را می‌کاود.

بهره‌مندی پیامبران از علم غیب را اندیشمندان اسلامی به‌اجمال پذیرفته‌اند. در این میان، از دیرباز متفکران مسلمان درباره گستره و میزان کیفیت احاطه پیامبران و اولیای الاهی به علم غیب اختلاف ‌نظر داشته‌اند. وجود آیات نفی‌کننده و اثباتگر علم غیب پیامبران بر این نزاع دیرینه افزوده است. در نوشتار حاضر به روش توصیفی‌‌تحلیلی رویکرد طباطبایی و ابوالاعلی مودودی، به عنوان شاخص‌ترین مفسران معاصر فریقین، درباره علم غیب پیامبران بررسی شده است. بررسی تفاسیر این دو محقق بیانگر آن است که هر دو در پذیرش اصل علم غیب پیامبران اشتراک‌ نظر دارند. از نظر آنها، وحی و علم خدادادی سرچشمه علم پیامبران محسوب می‌شود. در مقابل، در تبیین گستره علم غیب قرائت یکسانی ندارند؛ چنان‌که طباطبایی با کنار هم گذاشتن آیاتی که علم غیب را مختص خدا دانسته و آیاتی که آن را برای پیامبران ثابت می‌کند، نتیجه می‌گیرد که پیامبران از علم غیب گسترده‌ای به اذن الاهی برخوردارند. در مقابل، مودودی با تکیه بر آیات دسته نخست، علم غیب را از غیرخدا نفی می‌کند و با توجه به آیه 26 و 27 سوره جن و جریان افک و نیز با توجه به برخی روایات، علم غیب پیامبران را محدود به حیطه رسالت آنان می‌داند.

پررونق‌ترین مقطع تاریخی از جهت نقر سکه با مضامین و سجع‌هایی در پیوند با احترام، ارادت و وابستگی به حضرت علی‌ بن‌ موسی ‌الرضا j، مربوط به دوره جانشینان نادرشاه افشار (1160-1210 ه.ق) است. این پژوهش با استفاده از روش کتاب‌خانه‌ای و شیوه توصیفی‌تحلیلی در پی این مسئله است که فراوانی نقر نام مبارک حضرت علی ‌بن ‌موسی ‌الرضا j را در سکه‌های ضرب‌شده در دوره جانشینان نادرشاه بررسی کند؛ اقدامی که در هیچ برهه‌ای تا پیش از این با این فراوانی نظیر و بدیل نداشته است. یافته پژوهش حاکی از آن است که جانشینان نادرشاه، که در خراسان به مرکزیت مشهد فعال بودند، چون از نفوذ معنوی حضرت علی ‌بن ‌موسی الرضا j در بین مردم ایران، به‌ویژه در خراسان آگاهی داشتند، کوشیدند با نشان‌دادن ارادت خود به آن امام همام بر میزان محبوبیت‌شان بیفزایند. از این‌رو ضرب سکه به نام امام رضا j در عصر بازماندگان نادر بیش از پیش رونق گرفت، به ‌گونه‌ای که دیگر مدعیان قدرت که در آن برهه زمانی در سطوح پایین‌تری قرار داشتند، نیز نام مبارک آن حضرت را بر روی سکه‌هایشان حک کردند. این موضوع نشان می‌دهد که مضامین و شعارهای نگاشته‌شده بر روی سکه‌ها بیانگر جهان‌بینی و باورداشت‌های دینی، اخلاقی و سیاسی جامعه‌ای است که آن سکه‌ها در آنجا رواج داشته است.