جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله «باطن» و «ظاهر» قرآن، در شمار مسائلی است که از دیرباز مورد توجه مفسران و دیگر تلاشگران حوزه معناشناسی قرآن کریم قرار گرفته است. پرسابقه‌بودن واکاوی این مسئله موجب گردید تا مباحث متنوعی در رابطه با آن، مورد توجه مفسران و دیگر دانشوران مسلمان قرار گیرد. قبول یا ردّ برقراری رابطه بین این دو ساحت معنایی و تعیین نوع این ارتباط (در صورت باور به وجود آن) از مهمترین مباحث شکل‌یافته پیرامون این مسئله به‌شمار می‌آید. مقاله حاضر، عهده‌دار بررسی تحلیلی دیدگاه صدرالمتألهین شیرازی در این دو محور است. در بخش آغازین نوشتار، پس از تبیین اجمالی مفهوم سه واژه کلیدی «رابطه»، «باطن» و «ظاهر»، ذکر پیشینه نظری و پژوهشی موضوع مقاله و اشاره به «حتمیّت وجود معانی بطنی برای آیات»، نظرگاه ملاصدرا نسبت به اصل وجود رابطه بین دو لایه معنایی باطن و ظاهر قرآن و انحصار آن به رابطه «التزامی» مورد تحلیل قرار گرفت. در بخش پایانی نیز پس از تأیید و تقویت قسمت نخست دیدگاه ملّا‌صدرا، ارزیابی و نقد بخش دوّم باور وی بیان ‌گردید. نتیجه سه نقد اساسی در این راستا آن‌که: معانی بطنی مذکور در خلال روایات، حکایت از متنوّع‌بودن نوع ارتباط بین «باطن» با «ظاهر» آیات دارد و در نتیجه، باور به انحصار این ارتباط به ارتباط زبان‌شناختی «التزامی»، باوری نادرست است.

قـرآن، متنـی ذوبطـون و چندلایـه اسـت و کشف لایه‌های معنایی آن، نگاهی روشمند مـی‌طلبـد. پــژوهش حاضــر به‌دنبال ارائــه یــک الگــوی معناشناختی جامع، برای امداد الهی توسط فرشتگان بر اساس روش معناشناسی است و نگارنده تلاش کرده تا در زنجیره کلامی آیات به‌هم‌پیوسته 124 و 125 سوره آل عمران و 9 سوره انفال، بر اساس نسبت‌های بینامتنی، همنشینی و جانشینی، واژگان مرتبط را تحلیل و جهان­بینی قرآنی واژه را ارائه دهد و به شیوه تفسیر قرآن به قرآن، از سایر آیات مرتبط، به‌عنوان مؤید مدد جوید. دستاورد حاصله بر مبنای آیات این است که از هم‌نشینی واژه کانونی امداد، با واژه‌‌های صبر، تقوا، هجوم دشمن، زمان و فوریت، هزار، سه هزار، پنج هزار، مسوّمین، مردفین، منزلین، مؤمنین، استغاثه، استجابت، نجات و کفایت، بالاترین بسامد ارتباطی با «ربّ» و «فرشته» رخ داده و از جمله جانشین پربسامد امداد، «نصرت و یاری» قابل ذکر است. این نوع امداد مخصوص مؤمنان و مشروط به شرایطی است که نصرت، یاری، پیروزی، بشارت، اطمینان قلبی، تقوا و شکرگزاری را به ارمغان آورده و در عوض، نابودی، ناامیدی و خواری را برای طرف مقابل به دنبال دارد. امدادی تام، مستمر، مکفی و نجات‌بخش است که امدادگر اصلی آن خداست که توسط عوامل مادی و معنوی، امدادرسانی را انجام می‌دهد.

قرآن کتابی برای هدایت بشر و متضمن قوانین اجتماعی است. سیر حوادث تاریخی نیز در بستر اجتماعی در جریان است. بنابراین بسیاری از آیات را می­توان از منظر تاریخی بررسی کرد. سوره یونس به‌عنوان یک سوره مکی، دارای قوانینی است که خداوند برای هدایت مشرکین نازل کرد. این قوانین در گونه‌های عام و مشروط آمده ‌است. قوانین کلی که شامل همه افراد می‌شود و قوانین مشروط الهی، وابسته به اختیار انسان است. این قوانین، در قالب قانونمندی تاریخ و اجتماع حرکت می­کند. همه این جریانات، در یک بستر تاریخی، قابل تعریف است. برای رسیدن به فهم این سنت­ها، از منابع تفسیری فریقین و روش تحقیق تفسیری- تحلیلی بهره گرفته شده­ است. از مطالعات انجام‌شده به‌دست می‌آید که قوانین الهی با دو گونه عام و مشروط در تاریخ جریان دارد. قوانین عام که بر تاریخ و جوامع انسانی سیطره دارد و قوانین مشروط که با اختیار انسان، رابطه مستقیم دارد. در صورتی‌که مردم یک جامعه، دین اسلام را انتخاب کنند و در این مسیر به ملزومات آن پایبند باشند، باعث تحول در حرکت تاریخی شده و جامعه را از هلاکت و نابودی، به‌سوی سعادت و کمال رهنمون می‌سازد.

براساس مدلول صریح روایت «اُوتِیتُ الکِتَابَ وَ مِثلَهُ مَعَهُ»، مثل کتاب (قرآن)، هم به پیامبر(ص) داده شده که آن نیز مانند کتاب (قرآن)، وحی نامیده شده است تا نقش اکمال کتاب را ایفا نماید. امّا سؤال اساسی و مهم این است که آیا نزول وحی بر پیامبر گرامی اسلام(ص) محدود به آیات قرآن است یا بر ایشان وحی دیگری غیر از قرآن هم صورت گرفته است؟ رویکرد و محور اصلی مقاله حاضر، شرح و تحلیل روایت فوق است. با توجه به مفهوم حدیث، آنچه در قرآن وجود دارد، «وحی قرآنی» است و آنچه در قالب روایات قطعی‌الصدور نبوی بیان شده، «وحی غیر قرآنی» است. نکته قابل توجه آن ‌است که وحی قرآنی و غیر قرآنی، از عنصر و صبغه مشترکی به نام «آسمانی» و «الهی»‌بودن برخوردارند؛ اما عده‌ای از علما، وحی به پیامبر(ص) را محدود به وحی قرآنی کرده‌اند؛ در صورتی که شواهد قرآنی و روایی، به‌صورت قطعی و صریح بیانگر آن است که پیامبر(ص) نه فقط قرآن را از جانب خدا با خود آورده، بلکه به تعبیر خود ایشان، مِثل آن را نیز به همراه آن آورده است. این «مثل کتاب» (قرآن) همان سنّت نبوی است که در کنار هم، مکمل هم و تشکیل‌دهنده دین و شریعت هستند.

پی­بردن به آموزه­های ­قرآن به‌عنوان «ثقل ­اکبر»، از صدر ­اسلام تا عصر حاضر، کانون توجه مسلمانان به‌ویژه اندیشمندان­ حوزه «تفسیر» و «علوم ­قرآنی» بوده است. اولین ­گام در این راستا، «شناخت معنای الفاظ­ قرآن» است که گاهی مقصود از آن، معنای حقیقی (موضوع له) است و گاهی معنای­ تطوریافته آنها. بیشتر لغویان، به بیان معنای­ حقیقی (و موضوع ­له) ­الفاظ پرداخته­اند و به ندرت به‌معنای ­تطور‌یافته آنها عنایت داشته­اند. با توجه به جایگاه علامه­ طباطبایی در مجامع تفسیری، بررسی دیدگاه­های ایشان در کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» در این حوزه مهم معنایی اهمیت دارد. برای رسیدن به این هدف، مقاله حاضر به روش توصیفی ­تحلیلی به نگارش درآمد. براساس یافته­های ­پژوهش، علامه­ دو نوع تطور صوتی و دلالی در الفاظ قرآن را پذیرفته و در چند مورد، به تطوّر صوتی، بدون ­تغییر در معنا و تغییردهنده معنا اشاره ­کرده­اند. ایشان تطور دلالی را گاه توسعه­‌دهنده معنا و گاه تضییق­‌کننده آن دانسته و در تطور دلالی توسعه­‌دهنده معنا، به برخی از الفاظ مثبت و منفی دال بر جهت و ... و در تطور دلالی تضییق‌کننده معنا نیز به روابط­ خویشاوندی و حقایق شرعیه اشاره می­کنند.