جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از جریان‌ها مطرح در تاریخ اسلام، جریان ظاهرگرای تندرو بوده است. تئوریزه شدن این جریان در اندیشه ابن تیمیه با تأکید بر سلف صالح، سبب محور قرار گرفتن او در این جریان شده است. این جریان در دوران معاصر با سه رویکرد دیوبندی، وهابی و نوسلفی در جهان اسلام بازتولید شده است. دو رویکرد دیوبندی و وهابی به عنوان سلفیه سنتی نگاه احیاءگرانه و خلوص‌گرایانه به دین داشته، و خواهان اصلاح دیانت اسلامی و زدوده شدن بدعت‌ها از آنند. آنان نوعا نگاهی عقل­ستیز و نص­گرا به دین داشته و خواهان بازگشت به نصوص دینی و تفسیر آن بر اساس سنت­های صدر اسلامند؛ اما رویکرد نوسلفیه به دین متأثر از دنیای مدرن بوده و تحت تأثیر عقلانیت استشراقی، هدف اصلی آن رهایی تمدن اسلامی از انحطاط و ترقی به وسلیه اسلام واقعی است. آنان هم علت انحطاط تمدن اسلامی را خرافات دانسته و خواستار اصلاح دینی­اند؛ اما رویکردهای نص گرایانه و عقل ستیز جریان سلفی، از جهاتی با رویکردهای مدرن و روشنفکرانه جریانات نوسلفی هماهنگ شده و علی رغم بعضی اختلافات در بسیاری از زمینه­ها این دو جریان با هم همراه شده­اند. با توجه به گسترش ابعاد حضور اجتماعی سیاسی این جریان در جهان، در این نوشتار سعی شده است که اندیشه‌های اجتماعی سیاسی این دو جریان و بنیادهای آن با نگاه تطبیقی انتقادی مورد بررسی قرار گیرند.

صفات خبریه یکی از مهمترین و شاید چالشی­ترین مباحث کلامی در سلفیه به شمار می رود که چگونگی انتساب این صفات به خداوند، موجب دیدگاه­هایی چون تجسیم و تشبیه و تعطیل و توقف شده است، سلفیه جهادی که اصطلاحی نو به شمار می­رود و همواره تلفیقی از میان سلفیان رادیکالی است، این سؤال به وجود می­آید که آیا آنها نیز همچون دیگر سلفی­ها در صفات خبریه پیرو ابن تیمیه حرانی­اند و تعابیری چون بلاکیف و بلاتعطیل و سؤال عنه بدعه و ...را دارند؟ در این نوشتار با بررسی و ریشه­یابی روش­شناسی سلفیه جهادی و خاستگاه آنها در مورد ظواهر الفاظ به این نتیجه رسیده که برخی از سلفیه جهادی که متأثر از ابن تیمیه­اند، در روش شناسی ظاهرگرای­اند و در باب صفات خبری همان تعابیر وی چون بلاکیف، بلاتعطیل، سؤال عنه بدعه و ... را دارند اما برخی دیگر از سلفیه جهادی که متأثر از سید قطبند، به خاطر مشی عقل­گرایی آنها، در باب صفات خبریه قائل به تأویل مجازند.

علامه طباطبایی، انسان را مستخدم بالطبع و مدنی بالفطره می­دانند. ضرورت­های غریزی او را به ایجاد جامعه و استخدام دیگران و فطرت، او را به حق محوری می­خواند. علامه معتقدند اسلام برای اجتماع، حقیقت و اصالت قائل است که با توجه به میزان غریزی یا فطری بودن مبانی آن، حقیقتی متفاوت پیدا می­کند. یافتن حقیقت جامعه ما را به سمت شناخت وجودی و واقعی جامعه می­برد. در این تحقیق با کمک براهین برگرفته از آیات و روایات و روش اسنادی - کتابخانه و استفاده از تکنیک­های توصیفی تحلیلی، نتایج حاصل از اصالت داشتن جامعه بررسی می­شود. هر موجود حقیقتی، مثل جامعه، مظهری از اسماء الهی است، با شناخت اسم، حقیقت و سیر حرکت آن روشن می­شود. همچنین امام جامعه، شخصیت متعیّن و غایت جامعه است و جامعه در مراتب وجودی امام خود حرکت می­کند. زمانه به عنوان ظرف تحقق اراده الهی می­تواند عامل شناخت حقیقت جامعه باشد؛ زیرا انتخاب­های جامعه متناسب زمانه خودش است. با حقیقت جامعه و این­که قرآن جوامع را دارای اجل معرفی می­کند می­توان امکان ادامه حیات یا علت نابودی یک جامعه را شناخت.

نفت به مثابه یک ماده حیاتی در کشورهای عربی، دارای اهمیت استراتژیک و ژئوپولیتیک است که بخش قابل توجهی از حجم انبوه نظریه­های اقتصاد سیاسی کشورهای عربی را به خود اختصاص داده است. اهمیت و نقش حیاتی نفت به عنوان یکی از مهم­ترین عناصر پدید آورنده معادلات سیاسی و اجتماعی داخلی و خارجی کشورهای عربی تا بدان جا است که در این کشورها مفهومی به نام «ادبیات نفت» را به وجود آورده است. آثار و پیامدهای متعدد ورود این پدیده به زندگی سیاسی و اجتماعی عربی انکارناپذیر است. در پرتو اهمیت مسئله، مقاله حاضر می­کوشد با الهام­گیری از نظریه­های گوناگون، به روش توصیفی – تحلیلی مفهوم ادبیات نفت را تبیین کند و به عنوان نمونه رویکرد سه شاعر معاصر عربی؛ یعنی احمد مطر، مظفر نواب و نزار قبانی را مورد نقد و بررسی قرار دهد. نتایج بررسی حاکی از این است که شاعران مورد بحث، نفت را مایه عقب­ماندگی، استبداد، نکبت، فساد سیاسی، فساد جنسی و استعمارزدگی دانسته و آن را در طیف وسیعی از مفاهیم منفی نبود شایسته سالاری، خودکامگی و از عوامل استبداد برشمرده­اند؛ به شکلی که در نگاه کلی مواضع آنان به مفهوم استبداد نفتی نزدیک­تر از سایر نظریه­های این حوزه است.

ماهیت و سرشت وحی از مباحث پرچالش دین‌پژوهی معاصر به‌شمار می‌آید. در این میان، نواندیشان اسلامی با تأثیرپذیری از متفکران غربی دیدگاه‌های بحث‌برانگیزی را مطرح ساختند که به نوعی در تقابل با قرائت سنتی مسلمانان است. بشری دانستن وحی، عصارۀ چنین تقابلی به‌شمار می‌آید که در ابتدا نظریه‌پردازان نومعتزلی به طرح آن پرداختند. در این میان، حسن حنفی با بهره‌گیری از دیدگاه‌های صاحب‌نظران غربی و با نگاهی مادی به چیستی وحی قرآنی می‌پردازد. در نظر او، وحی علمی مستقل است که شخص قواعد آن را استنباط و تثبیت می‌کند و چیز جدیدی توسط وحی به ما نرسیده که عقل را توان رسیدن به آن نباشد؛ از این رو، هر آنچه که با عقل و تجربه مستدل می‌شود را به عنوان وحی نمی‌شناسد. در منظر او، وحی از سمت بشر به بالا می‌رود نه اینکه به‌سوی او نازل شود؛ بنا بر این، وظیفه وحی این نیست که مردم را به سمت پروردگار سوق دهد؛ بلکه هدف آن تربیت بشر است و رسالت پیامبر این است که وحی را به معانی خالص در سبک، شیوه و استنباط‌های درونی و یا محیطی خود با توجه به سطح درک عمومی مردم ترسیم و تدوین کند و این مقصود فقط با ابزار شهود احساسی قابل انجام است.