جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جستجوی ریشه‌های معرفتی عدم پیشرفت جهان اسلام در بین متفکران معاصر عرب زبان، ادبیاتی را فراهم آورده است که تحت عنوان «نظریه‌ی عقلانیت» شناخته می‌شود. دکتر محمد شحرور متفکر معاصر سوری از جمله کسانی است که در این زمینه به تحقیق پرداخته است. پژوهش حاضر تلاشی است در بررسی نظریه عقلانیت ایشان که با تحلیل آثار وی، شکل‌گیری نظریه عقلانت او را درارتباط با دو دسته عوامل معرفتی و غیر معرفتی، بررسی کرده و مورد ارزیابی قرار داده است. هرچند شحرور در معرفی«استبداد» به عنوان بنیان ساختار معرفتی حاکم بر جهان اسلام تلاش کرده به تبیین جدیدی از بحران عقل در جهان اسلام دست یابد اما در مجموع از تحلیل‌های جابری فراتر نرفته است و از تکرار و تقلید رنج می‌برد. همچنین علاوه بر اینکه بسیاری از ادعاهای وی درباره منع نقل و کتابت حدیث توسط پیامبر(ص)، فاقد پشتوانه علمی است، در نفی و کنار گذاشتن سنت نبوی از یک سو و توجه و استناد به عمل و مرام خلفا از سوی دیگر گرفتار تناقض است.

مسئلة اصلی پژوهش حاضر، بررسی روش‌شناسی تأویلی نصر حامد أبوزید، متفکر و نواندیش معاصر مصری است. پروژه فکری این اندیشمند مسلمان، نوعی از تاریخ‌نگاری تأویل در اسلام و در چهارچوب مطالعات زبان‌شناختی است که از خلال چنین رویکردی، دیدگاه خود را در خوانش متون دینی اتخاذ می‌نماید. با توجه به تأثیری که وی بر مطالعات ادبی- انتقادی در کشورهای عربی-اسلامی داشته است، هدف از انجام این پژوهش بررسی رویکرد تأویلی این اندیشمند در خوانش متون دینی است که نتیجه چنین مطالعه‌ای، به فهم ریشه‌های اندیشمندی او و الزامات و دلالت‌های افکار او در ساحت‌های گوناگون فکری کمک خواهد نمود. روش انجام این پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. در این نوشتار، نخست به زمینه‌های شکل‌گیری روش‌شناسی وی و سپس به پیش‌فرض‌های نظری رویکرد تأویلی او پرداخته‌ایم و در ادامه، ابعاد مختلف روش‌شناسی او را توضیح داده و به این نتیجه ره سپردیم که ابوزید، در ارائة اندیشه‌ها و دیدگاه‌های تأویلی خود مبتنی بر تاریخ تأویل در تمدن اسلامی (مخصوصاً در میان جریان‌های کلامی همچون معتزلیان و اشاعره و عرفانی همچون محیی‌الدین ابن عربی) از یک سو و و بازشناسی جریان‌های تأویلی مدرن، با اتخاذ روشی تلفیقی و با به کارگیری روش تأویل در «چهارچوب قوانین زبان‌شناختی» در دوره‌ای و تأویل به منظور «ترسیم معنای زندگی» در دوره‌ای دیگر، کار خود را به پایان برده است. در پایان نیز به برخی کاربردها و دلالت‌های روش‌شناسی او اشاره می‌شود.

سید ابوالحسن ندوی از جمله مصلحین بزرگ معاصر جهان اسلام و مشخصا شبه قاره هند است که آرا و اندیشه های او در شرایط فعلی جهان اسلام نیاز به بازخوانی مجدد دارد. ندوی را باید در درون جریان احیای جهان اسلام قلمداد نمود که به دنبال پی ریزی تمدنی اسلامی است که در پرتو آن مسلمانان رهبری بشریت را در دست بگیرند. او در پروژه تمدنی اش متاثر از گرایشات صوفیانه خود، بیشتر به درون انسان نظر دارد و مسائل روحی و نفسانی را نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی دارای اولویت می داند. به طور کلی اندیشه های ابوالحسن ندوی را باید در سیاق جریان دیوبندیه مورد مطالعه قرار داد. در این پژوهش با تکیه بر روش شناسی بنیادین به زمینه های اجتماعی و زمینه های معرفتی ابوالحسن ندوی پرداخته شده، سپس اندیشه های اجتماعی و اندیشه های سیاسی او مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه به بررسی اجمالی اختلافات فکری ابوالحسن ندوی و ابوالاعلی مودودی به نمایندگی از دو جریان اسلامی عمده شبه قاره یعنی دیوبندیه و جماعت اسلامی پرداخته شده و در پایان نیز نقطه نظاتی انتقادی بر رویکرد ندوی آمده است.

جلال آل‌احمد یکی از مهمترین روشنفکران معاصر است که آراء او محل رجوع اندیشمندان و محققان علوم انسانی است. مسئله اصلی این مقاله واکاوی اندیشه اجتماعی آل احمد مبتنی بر ادوار روشنفکری ایران و ارزیابی منتقدانه آن است. بدین منظور با بررسی ادوار روشنفکری آل احمد و تبیین بازتاب این ادوار در آثار او، ارزیابی منتقدانه‌ای از اندیشه اجتماعی آل احمد صورت گرفته است. دوره‌ی حماسه، دوره تراژدی و دوره افول، سه مرحله‌ای هستند که روشنفکری آل احمد را در بر می‌گیرد اما در ادامه آل احمد بر خلاف روشنفکران معاصر خود، به سنت معنوی تشیع پیوست که با حرکتی انقلابی، حرکت تمدنی نوینی را آغاز کرده بودند. انتشار غرب‌زدگی و در خدمت و خیانت روشنفکران و توجه نسبت به مفاهیم و معانی دینی و اسلامی، نشان دهنده وقوع یک تحول عمیق در اندیشه‌های جلال در این دوران است که موجب بازگشت او به گذشته و هویت تاریخی‌اش می‌گردد با این حال بازخوانی سنت دینی با معیار قرار دادن علم غربی، عدالت خواهی سوسیالیستی، سنجش عملکرد روحانیت شیعی با عقلانیت مدرن و ایمان گرایی به جای شریعت‌گرایی مهمترین اشکالاتی هستند که بر اندیشه اجتماعی جلال آل احمد وارد می‌شوند

غرب در پی رنسانس و نهضت اصلاح دینی یا همان پروتستانتیسم از ابعاد مختلف متحول گردید و از بعد مادی به پیشرفت‌های شگرفی رسید. بسیاری از روشنفکران جهان اسلام در مواجه با جلوه استعماری این تمدن جدید، چاره را در پیموده مسیر پیشرفت غرب دیده و شعار اصلاح دین و فرهنگ اسلامی سردادند. آنان با خرافه‌زده خواندن فرهنگ جامعه دینی،‌ راه نجات را بازگشت به سرچشمة صاف صدر اسلام دیدند و تلاش کردند با کمک عقل غربی، به بازخوانی متون دینی اقدام کنند، تا بزعم خود پیرایه‌های بسته شده بر دین را کشف و رفع نمایند. با توجه به تأکید شاخة اهل سنت این جریان، و بخشی از شخصیت‌های شیعی این جریان بر تبعیت از سنت‌های سلف صالح، این جریان «نوسلفی» ‌نامیده شدند. به رای نگارنده برآمدن گروه‌های تکفیری ای چون طالبان، القاعده و داعش از درون نهضت اصلاح دینی اهل سنت و از سویی برآمدن گروهک‌هایی چون سازمان مجاهدین خلق و فرقان از درون سنت شیعی سبب تردیدهای جدی در مبادی کلان این پروژه شده است. این مقاله بازخوانی این جریان از منظر یاد شده است.

در این مقاله مساله اصلی این است که نظر کلی قرآن در مورد تکنولوژی بررسی شود و به این پرسش می پردازد که آیا قرآن در این مبحث ساکت است و مساله تکنولوژی و تصرف در طبیعت را به انسان و عقل معاش او واگذارده است و یا اینکه چارچوب‌های بنیادینی را برای آن ترسیم می کند؟ در این مقاله ابتدا به بیان اصول کلی لازم برای تکنولوژی از منظر قرآن و در اندیشه آیت الله جوادی پرداخته ایم وسپس با نگاه به آثار قرآنی وی و دسته بندی آیاتی که مصادیق فن آوری را بیان می کنند، استدلال شده است که این دسته آیات نمی توانند صرفا برای هدایت تشریعی و و ناظر به آخرت انسان باشد. درگام بعد با اشاره به سیره انبیا در راه اندازی حکومت الهی و پایه گذاری فن آوری‌های اولیه، به این مساله پرداخته شده که در بسیاری از موارد خدای متعال از طریق تعلیم انبیا فنون بسیاری را به بشر تعلیم نموده است تا او در ادامه مسیر زندگی آنها را تکمیل نماید