جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت عمیق ماهیت و محتوای نهضت‌ها و انقلاب‌ها تا حد زیادی به بررسی نقش گروه‌ها و نیروهای اجتماعی تأثیرگذار در روند انقلاب‌ها بستگی دارد. در این بین روحانیت و روشنفکران به واسطه‌ی نقشی که در بیشتر جوامع ایفا می‌کنند، از نیروهای تأثیرگذار در ساختار اجتماعی به شمار می‌آیند. اندیشه‌های مشروطیت با ائتلاف سست روحانیت و روشنفکری آغاز شد، و گذر زمان به تدریج این دو نیروی اجتماعی را در برابر هم قرار داد. مشروطه اولین تجربه‌ی رقابت نیروهای سیاسی در تاریخ معاصر ایران بود که روحانیت و روشنفکران توانستند آن را در کنار هم به پیروزی رسانند. امّا روحانیت نتوانست در فرآیند مبارزات فکری، جایگزین دینی مناسب ارائه دهد و تنها به تبلیغ نظام سیاسی مورد نظر روشنفکران پرداختند. پس از سپری‌شدن دو دهه از مشروطه این روشنفکران بودند که اداره امور کشور را به‌دست گرفتند. آنها با حرکت گام به‌گام و تدریجی خود از یک سو مخالفین را از سر راه برداشتند و از سوی دیگر با استقرار نظام سیاسی جدید که مبتنی بر نهادهای مشروطه بود، نظامی را که قبل از پیروزی مشروطه در نظر داشتند تأمین کردند. هدف اصلی این مقاله بررسی تعامل و تقابل روحانیت و روشنفکران پس از انقلاب مشروطه (1320ـ 1285ه‍ ش) می‌باشد.

در این نوشتار به بررسی زمینه‌های معرفتی و اجتماعی شرق‌شناسی پست مدرن و ییامدهای آن پرداخته شده و با روشی تحلیلی ـ اسنادی، تمرکز بحث بر مواجهه‌ی معرفتی با ادوار شرق‌شناسی قرار داده شده و این امر از طریق رصد تحولات علم و معرفت صورت گرفته است. هرچند تطورات علم در چند قرن گذشته بر رویه ها، مفاهیم و ادبیات شناختی شرق‌شناسی تأثیر گذار بوده و از ابعاد مختلفی به متواضع شدن و تغییر در ادبیات آن منجر شده، لکن بنظر میرسد غرب میکوشد روح شرق‌شناسی کلاسیک که همان نگاه حاشیه‌ای و استعمارگرانه غرب به مشرق زمین است را در دوره موسوم به پست مدرن هم بصورتی خاموش باز تولیدکند.در این مقاله ضمن بررسی مطالب یاد شده به تاملات ادوارد سعید، ضیاء الدین سردار، لیلا گاندی و...پیرامون رویه‌های جدید در شرق‌شناسی اشاره شده است

محمد اقبال لاهوری از مصلحان مسلمانی است که اندیشه‌های اصلاح‌گرایانه‌اش، انعکاسی جهانی داشته است و در ردیف متفکرانی چون سید جمال قرار دارد. این مقاله کوشیده با تمرکز بر اندیشه‌های اقبال لاهوری و بررسی زمینه‌هایی که اقبال درآن قرار داشته و نیز مبانی فلسفی اندیشۀ او، چارچوبی را که در آن به نظریه‌پردازی پرداخته است، بازسازی نماید وچگونگی تأثیر آنها بر اندیشه‌اش را نشان دهد. این نوشتار بر آن است که نواندیشی اقبال تحت تاثیر غرب‌گرایی سیداحمدخان از یک طرف و نیز مبارزات ضد استعماری و اندیشه وحدت‌گرایانه سید جمال از طرف دیگر، شکل گرفته است. هم‌چنین اقبال در معرفت‌شناسی با تأثیرپذیری از فضای غلبۀ حس‌گرایی عصر خود و با نگاهی سطحی به میراث فلسفی جهان اسلام تلاش کرده میان دیدگاه متفکران مسلمان و فلاسفه غرب، به نحوی پیوند ایجاد کند. ره‌آورد این شیوه، بازسازی وتهذیب دین، مبتنی بر معرفت حسی ـ ‌تجربی و ارائۀ دینی روشنفکرانه است.

نظریه نقد عقل عربی در پی تبیین مسأله عقب‌ماندگی در جهان اسلام با رویکرد معرفت‌شناختی است. جابری در دو کتاب «تکوین عقل عربی» و «ساختار عقل عربی»، نحوه شکل‌گیری یا حضور، رویکرد و روش، توزیع جغرافیایی و سیاسی نظام‌های معرفتی بیانی، عرفانی و برهانی و شیوه‌های تعامل این نظام‌های معرفتی با یکدیگر را تبیین می‌کند و در پایان نتیجه می‌گیرد که ناسازگاری ذاتی نظام‌های مذکور و مغلوب شدن نظام معرفتی برهانی در این تعامل‌ها، موجب تکوین عقل عربی شده است؛ عقلی مقلد که به هیچ وجه قادر به تولید نیست. جابری راه رهایی از این وضعیت را در بازسازی فلسفه ابن‌رشد، اصول شاطبی، فقه مقاصدی و تاریخ ابن‌خلدون می‌داند. اتخاذ رویکرد سکولار، اعتقاد به سکوت دین در عرصه امور دنیایی، بی‌توجهی به شهود به عنوان یکی از منابع معرفت و باور به ناسازگاری ذاتی نظام‌های معرفتی، عدم رعایت بی‌طرفی علمی، سوگیری روشی، اتخاذ نتیجه معرفت‌شناختی از شواهد تاریخی، وارداتی و دنیاگریز خواندن عرفان اسلامی و ایدئولوژیک خواندن فلسفه از جمله مهم‌ترین نقدهای وارد بر نظریه جابری است.

حسن حنفی از اندیشمندان مصری است که در حوزه های فلسفه، دین، مدرنیته ، فرهنگ و سیاست نظریه پردازی نموده است. اندیشه‌های وی در جهان اسلام بازتاب های وسیعی داشته و از این جهت در خور توجه می باشد. به منظور ارزیابی نظام فکری وی از روش‌شناسی بنیادین سود جسته‌ایم. روش‌شناسی بنیادین، نگاهی نو به نظریه‌ها و اندیشه‌ها است تا بتوان در باره‌ی اندیشه یا نظریه‌ای داوری منطقی کرد. بدین منظور ابتدا زمینه‌های غیر معرفتی شکل‌گیری نظریه بررسی می‌شود و سپس عوامل معرفتی که مشتمل بر مبانی انسان‌شناسی، هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی است، مورد کنکاش قرار می‌گیرد. حنفی از افرادی چون سید قطب و ادموند هوسرل، فیلسوف آلمانی، تأثیر پذیرفته است. وی به واسطه ادغام فایده‌گرایی با عمل‌گرایی در ذیل پدیدارشناسی تلاش دارد تا میراث اسلامی را مورد بازخوانی قرار دهد. حنفی به لحاظ عوامل غیرمعرفتی نیز شدیداً از فضای مصر الهام گرفته است. در این سپهر اندیشه‌ای، مفاهیمی چون میراث و تجدد در مرکز بحث وی قرار دارند. او برای فائق آمدن بر بحران موجود در جامعه عرب، راهبرد هوسرل را درپیش می‌گیرد و با پس زدن تفکرهای بنیادگرایان و روشنفکران، واقعیت حاضر را براساس ایده پدیدارشناسی بازسازی می‌نماید.

انقلاب اسلامی به عنوان بزرگترین حادثه سیاسی ـ اجتماعی قرن، به رغم پیش بینی‌های نظریه پردازان علوم اجتماعی، در دورانی رخ داد که سکولاریسم، جوامع غربی و غیر غربی را در نوردیده بود و از این رو در کانون توجه و تحلیل‌های اندیشمندان مختلف از جمله تئوری پردازن مغرب زمین قرار گرفت. مسأله اصلی این پژوهش بررسی نگاه و تحلیل برخی از شرق شناسان نسبت به انقلاب اسلامی، هویت، منشأ و پیامدهای آن است. این پژوهش با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوا، دیدگاه آنان را در این باب بررسی نموده است. بطور کلی دیدگاه شرق شناسان در این باب را می‌توان به دو دسته تقسیم بندی نمود: برخی با نگاه واقع بینانه به این موضوع نگریستند؛ چنانکه انقلاب اسلامی را در راستای بحران نظری و عملی سکولاریزاسیم و مقوله عرفی شدن تفسیر نمودند و برخی تلاش کردند تا تفسیری وارونه از آن ارائه دهند که می‌توان به تفسیرکاریزماتیک از رهبری نظام و تقلیل نقش مذهب تشیع اشاره کرد.