جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علاّمه محقّق، آقا حسین خوانسارى (١٠١٦- ١٠٩٨ق) از نام‌آوران علوم عقلى و نقلى در سده یازدهم هجرى و دارای تألیفات فراوانی درباره این دو شاخه معرفتی است، که البته بیشتر این تألیفات به صورت حاشیه بر کتب دیگر نگاشته شده است. وى معقول را نزد حکیم میرفندرسکى (٩٧٠- ١٠٥٠) و عمده منقول را از علاّمه محمّدتقى مجلسى (١٠٠٣- ١٠٧٠) فراگرفت، ایشان به جایگاه عقل فلسفی خصوصا فلسفه مشاء در مباحث کلامی اهتمام ویژه‎ای داشته است. آقاحسین با اینکه از ملاصدرا متأخر است ولی از آرای وی تأثیر نپذیرفت و بیشتر منتقد مباحث حکمت متعالیه و ملاصدرا است. مباحث کلامی او مبتنی بر فلسفه مشاء است. هرچند استدلالات کلامی وی شامل عقلی محض، نقلی محض و تلفیقی است؛ لکن سهم براهین عقلی محض بیشتر بوده و در مباحث عقلی- نقلی به براهین عقلی توجه ویژه‎ای داشته است. البته از نقل نیز فراوان بهره برده است.

‏زرتشت، بنا بر نقل سنّت زرتشتی در حدود سده‏های ششم یا هفتم پیش از میلاد به دربار کی گشتاسب در غرب ایران زمین رفته و ادعای پیامبری و دین‎آوری کرد؛ این ادّعا در میان دانشمندان اسلامی مورد بررسی قرار گرفت و پژوهشگران این عرصه را به دو دسته تقسیم کرد؛ عده‎ای با مسلّم انگاشتن پیامبری زردشت و با استناد به آیات و روایاتی که درباره مجوس سخن گفته‎اند و انطباق آنها بر زرتشت، وی را از پیامبران صاحب کتاب معرفی کردند، و برخی دیگر نیز با تمسک به منابع اسلامی و ‌با تفکیک بین مجوس و زرتشت به‌صورت اجمالی به ‌نقد پیامبری زرتشت پرداختند. امّا آنچه در هنگام بررسی ادله دو گروه یاد شده مغفول باقی ماند، داوری و اعتبار سنجی مؤلفه‏های پیامبری زرتشت بود، کاری که در این مقاله با رجوع به منابع کلام اسلامی و برخی تحقیقات معاصرین و به شیوه توصیفی – تحلیلی، انجام شد و معلوم گشت که عناصر تشکیل دهنده نبوت زردشت، یعنی ارائه هستی شناسی مغایر با آموزه‏های نبوی، بهره بردن از علوم اکتسابی پیرامون خویش و تشریع سنّت‏های مخالف با ادیان الهی؛ و همچنین بطلان ادّعای معجزه برای وی و بطلان یکسان انگاری کتاب زرتشت با کتاب پیامبر مجوس، و تکذیب انبیای الهی از سوی زرتشت، به هنگام تطبیق بر معیارهای مطرح شده در کلام اسلامی برای نبوت، همگی گواه بر «متنبّی» بودن زرتشت می‎باشد.

تنخ کتاب مقدس یهودیت و بخشی از کتاب مقدس مسیحیت است، که ادعا می‎شود توانایی پاسخگوئی به نیازهای اصلی بشر یعنی شناخت قوانین حقیقی حاکم بر افکار و رفتارهای انسان در طول تاریخ را دارد، یکی از راه‎های صحت سنجی این ادعا، بررسی درون متنی این کتاب است که شامل بررسی محتوایی و ساختاری است. یکی از شیوه‎های بررسی ساختاری، بررسی سبک بیانی جستارهاست، که نشان می‎دهد متن پویایی لازم برای پاسخگوئی به مخاطبین خود را دارا هست یـا نه؟ گزاره‎های موجود در یک متن از دو حال نمی‎تواند خارج شود، جستارهای خبری و جستارهای انشائی، از این رو در بررسی این کتاب، بررسی هر دو گونه‎ بایسته است تا مشخص شود، این کتاب از جهت زبانی توانائی آن را دارد تا مفاهیم خود را در قالبی مناسب در اختیار مخاطب خود در طول تاریخ قرار دهد یا نه؟ که با بررسی سبک بیانی گزاره‎های خبری و انشائی با استفاده از روش زبانشناسی سنتی مشخص شد برخی از جستارهای این کتاب‎ها مانند جستارهای اعتقادی، برای پاسخگوی به مخاطبین این کتاب‎ها در طی زمان‎های گوناگون توانائی دارند و برخی دیگر از گزاره‎های آن، به ویژه مسائل فقهی توانایی کافی برای بیان مفاهیم مورد نیاز مخاطب را ندارند.

هر چند مسلمانان در گستره عصمت انبیاء( اختلاف نظر دارند، لکن بر اساس ادله عقلی و نقلی به عصمت فی الجمله همه آنان معتقدند. از جمله ادله نقلی این ادعا، آیات مخلَصین است، مانند آیات 82 و 83 سوره ص و آیه 24 سوره یوسف. درباره دلالت این آیات بر عصمت انبیاء( دیدگاه های متفاوتی مطرح شده است که عبارتند از: عصمت از معصیت، عصمت از شرک، عصمت مطلقه در تمام مراتب و عدم دلالت بر عصمت. دیدگاه صحیح این است که آیات مخلَصین، بر عصمت پیامبران الهی در همه زمینه‌ها غیر از عصمت در مقام وحی و عصمت از منفّرات بستگان، دلالت دارد و سایر دیدگاه‌ها یا اشتباه بوده و یا از جامعیت برخوردار نیستند. با اثبات دیدگاه برگزیده و پاسخ به اشکالات، بطلان سایر دیدگاه ها ثابت می شود.

محمد ارکون از پیشتازان نواندیشی معاصر در دنیای اسلام است که روشهای سنتی در پژوهش‌های اسلامی و قرآنی را برنمی‌تابد و خواستار تحول بنیادین در این زمینه است. بنابر آرای معرفتشناختی وی، اولاً اندیشه و دانش، محصول زبان به عنوان یک کنش اجتماعی محسوس است؛ ثانیاً دوگانه‌های مطرح شده در عقل اسلامی، مثل ایمان و کفر، تقدسی ندارند؛ ثالثاً باید به سوی نااندیشده‌های عقل اسلامی مثل نقش خیال و اسطوره در متن، حرکت کرد. از سوی دیگر، بنابر آرای قرآن‌شناختی او، اولاً زبان قرآن، اسطوره‌ای است؛ و ثانیاً بخشی از متن قرآن کنونی، دوگانه انگارانه، ایدئولوژیکی و تفسیری است. نوشتار حاضر، این مبانی را به نقد کشیده شده و نادرستی آنها را عیان کرده است

یکی از راه‎های فکری خدا شناسی که برای عموم انسان‎ها قابل فهم است، تفکر در پدیده‎‏های عالم طبیعت است که از جهات گوناگون (حدوث، حرکت و...) می‎تواند راهگشای انسان در شناخت آفریدگار جهان باشد. یکی از برجسته‎ترین و نمایان‎ترین آنها، نظم و اتقان حاکم بر جهان است. از برهان نظم، تقریرهای مختلفی ارائه شده است که تقریر آن بر پایه قانون احتمالات، از آن جمله است. استاد شهید مطهری در آثار خود به تبیین این تقریر از برهان نظم پرداخته است؛ چنان‌که آن را بر اساس قانون سنخیت علی و معلولی نیز تقریر و تبیین کرده است. یقین حاصل از برهان نظم بر پایه قانون احتمالات، یقین معرفت‎شناختی و منطقی است، نه یقین روان‎شناختی که فاقد اررش منطقی و معرفت‎شناختی است. البته، یقین مزبور، یقین بالمعنی الاخص که در اولیات و فطریات وجود دارد نمی‎باشد، بلکه یقینی است در تراز یقین موجود در متواترات، تجربیات و حدسیات. اما یقین حاصل از برهان نظم بر اساس اصل سنخیت، یقین بالمعنی الاخص و همپایه یقین در اولیات و فطریات منطقی است. در این نوشتار، دو تقریر مزبور از برهان، تبیین و بررسی شده و به اشکالاتی که بر تقریر برهان نظم بر اساس قانون احتمالات وارد شده، پاسخ داده شده ا ست.