جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله علم، از صفات واجب تعالی، یکی از مهمترین مسائل فلسفی و کلامی است که جایگاه ویژه‌ای در آثار فلاسفه و متکلمان داشته و نظرات مختلفی درباره آن ارائه شده است. نگرش سطحی نسبت به صفات خداوند، از جمله علم و عدم توجه و درک کافی نسبت به فلسفه ابتلائات، باعث پیدایش سوالاتی شده که بزرگانی همچون فخر رازی و علامه طباطبایی در آثار خود به‌صورت تفصیلی بدان پرداخته‌اند. انتخاب این دو مفسر به‌دلیل تفاوت اساسی و بنیادی مبنا و نوع نگاه آنهاست. فخر رازی با نگاه جبرگرایانه و علامه طباطبایی با تأکید بر مسأله اختیار انسان، به موضوع امتحان الهی نگریسته‌اند. علامه با پذیرش علم پیشین الهی معتقد است علم الهی، عین ذات بوده و از ازل تا ابد به‌صورت اجمال در عین تفصیل، تمام معلومات و مخفیات موجودات را دربرگرفته و ابتلا بشر با وجود اختیار انسان، در حیطه علم الهی بوده است. در صورتی که فخر رازی، علم الهی را اضافه بر ذات دانسته و معتقد است علم الهی از ازل تا ابد نسبت به موجودات، تفصیلی بوده و ابتلا بشر را به‌دلیل اینکه موجب جهل در ساحت الهی می‌شود، نپذیرفته است. وی همچنین پذیرش علم پیشین الهی را مستمسک جبرگرایی می‌داند. علامه این امر را مخدوش دانسته و معتقد است اشتباه فخر رازی این است که گمان کرده علم خداوند، حصولی است. علامه اعتقاد دارد با ایجاد اشیاء، آنها نزد خدا حاضر و مشمول علم حضوری خدا هستند.

پژوهش حاضر با عنوان بررسی تفسیری - فقهی پوشش زنان از منظر فریقین به روش توصیفی ـ تحلیلی تدوین گردیده است. واژگان حجاب، خمار و جلباب، از جمله تعابیر خداوند از نوع پوشش انسان‌هاست که در تفاسیر مفسران شیعه و سنی ذیل آیات ۳۰ و۳۱ سوره نور و آیه 59 سوره احزاب بحث و تبیین گردیده است. مفسران شیعه و اهل سنت در ضرورت اصل حجاب زنان، اختلافی ندارند؛ اما در حدود آن، اقوال مختلفی مطرح کرده‌اند. همه مفسرین اعم از شیعه و اهل سنت، اتفاق نظر دارند که غیر از صورت و دست‌ها، بقیه اندام زن برای مرد اجنبی، عورت به‌حساب می‌آید و پوشش آن واجب است. در آیات قرآن علاوه بر تأکید وجوب حفظ حجاب، به بیان چگونگی پوشش بانوان و لزوم پوشش سر، گردن و سینه‌، پنهان‌ساختن زینت‌‌های غیر ظاهری و عدم خودنمایی اشاره شده است. بررسی و تحلیل دیدگاه مفسران درباره آیات مذکور، راه را برای کسانی که ادعا می‌کنند حجاب و پوشش، پشتوانه قرآنی ندارد، می‌بندد و مقدمه‌ای برای پاسخگویی به شبهات قرآن‌محور خواهد بود.

درباره شأن نزول آیات ابتدایی سوره معارج، دیدگاه‌های متفاوتی توسط مفسران بیان شده است. برخی با استناد به روایتی، شأن نزول آن را مربوط به انتصاب حضرت علی(ع) به امامت در روز غدیر می‌دانند و برخی دیگر، با توجه به مکی‌بودن سوره معارج، به این شأن نزول ایراد گرفته و شأن نزول‌های دیگری را مطرح می‌کنند. مقاله حاضر با هدف بررسی دیدگاه‌های مفسران در این زمینه، به تحلیل رویکرد آنان در مورد شأن نزول این آیات و ارتباط آن با مکی یا مدنی‌بودن سوره پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان داده است که قابل قبول‌ترین روایت در شأن نزول این آیات، روایتی است که آن را مرتبط با وقایع غدیر می‌داند. در مورد ارتباط این شأن نزول با مکی‌بودن سوره نیز چند توجیه قابل ذکر است: اول، وجه مشترک همه شأن نزول‌ها، ارتباط‌ داشتن این آیات با آیه 32 سوره انفال با توجه به مدنی‌بودن آن است. دوم، احتمال دارد این شأن نزول، یکی از مصادیق آیه باشد. این برداشت با توجه به‌معنای شأن نزول و تفاوت آن با سبب نزول به دست می‌آید، چرا که طبق تعریف، شأن نزول، الزاماً اتفاقی نیست که در پی آن آیه نازل شده باشد. سوم اینکه آیه، نزول مجدد داشته و این اتفاق، در مواردی رخ داده است که آیه یا سوره‌ای یک بار در مکه و بار دوم به سبب دیگری در مدینه نازل شده است و نیز احتمال تلاوت این آیات توسط پیامبر یا جبرییل، در هنگام وقوع آن حادثه. بنابراین، این شأن نزول برای سوره، صحیح ترین شأن نزول است و منافاتی با مکی‌بودن سوره ندارد.

با رویکرد به اعجاز تربیتی و تاثیرگذاری آیات قرآن، پرداختن به آموزه‌های تربیتی این الهی‌نامه در زمینه‌ها و ابعاد مختلف آن ضرورت یافته است. تصویرسازی تقابلی، یکی از جذاب‌ترین و تأثیرگذارترین قالب‌ها در انتقال مفاهیم تربیتی است که در آیات متعددی از قرآن به‌کار گرفته شده است. پژوهش پیش رو به‌دلیل کارآمدی بالای این قالب، درصدد بررسی این‌گونه تصویرسازی در سوره زمر و کشف کارکردهای تربیتی آن است. در این مسیر، با تکیه بر منابع تفسیری و علوم تربیت اسلامی، اطلاعات با روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده و به شیوه تحلیلی-توصیفی مورد بررسی قرار گرفته است. در سوره زمر، در سه بخش حالات روحی و معنوی انسان‌ها، پاداش و جزای اعمال، گفتگوهای مربوط به دوزخیان و بهشتیان، از تصاویر تقابلی به‌صورت برجسته‌ای استفاده شده است. کارکرد اصلی به‌کارگیری عنصر تقابل صحنه‌ها، محورهایی همچون: انتقال عمیق و مؤثر آموزه‌های تربیتی معارف الهی و کارکردهای فرعی آن، ایجاد بستر مناسب برای ارائه الگوهای صحیح، معرفت‌بخشی، ایجاد انگیزه و شوق و رغبت نسبت به یک غایت سعادتمند و تشدید نفرت و بغض درباره فرجام شوم بدکاران را دربرمی‌گیرد.

آیات حاوی فضایل اهل ­بیت(ع) آیاتی هستند که به‌صورت غیر مستقیم بر اصل شانیت خلافت و امامت آن حضرات بر دیگران دلالت دارند؛ لذا مفسران اهل سنت، در طول تاریخ اسلام موضع­گیری‌های مختلفی در برابر آن داشته­اند. در پژوهش حاضر به روش تحلیلی - کتابخانه­ای سعی شده تا این آیات در تفسیر «ابن­­کثیر دمشقی»، مفسّر و تاریخ­نگار قرن هشتم، که در اعتقاد، پیرو ابن‌تیمیه و در تاریخ و تفسیر، دنباله­رو طبری و مورد توجّه اهل­ سنّت است، بررسی و با سایر تفاسیر متقدم اهل سنت به‌ویژه طبری، مقایسه و چگونگی مواجهه او با این آیات روشن شود. بررسی این تفسیر نشان می­دهد که ابن­کثیر به برخی از فضایل موجود اهل­ بیت در این آیات اذعان داشته و در عین حال، دیگران را نیز در بعضی از فضایل شریک دانسته است. با این حال، آن دسته از فضایل اهل ­بیت را که بر شایستگی حضرات معصومین(ع) برای کسب مقام ولایت بر امت تاکید دارند، انکار کرده یا به دیگران نسبت داده است. حاصل پژوهش اینکه ابن‌کثیر بر خلاف تعهّدش مبنی بر بیان حقایق قرآن، گرفتار استنباطات شخصی شده و در تفسیر این آیات، بر اساس تعصّبات مذهبی خود عمل کرده و حتّی به ماجرای لیلة ­المبیت و غدیر خم که در کتاب تاریخش، مفصّل به آنها پرداخته، اشاره نکرده ­است.

یکی از شبهات مطرح‌شده در کتاب نقد قرآن، درباره مهریه بانوان است که ذیل آیات مرتبط با مهریه، بیان گردیده است‌. نظر به اهمیت مسئله مهریه و محوریت قرآن به‌عنوان یکی از منابع اصلی استنباط احکام، پاسخ به این شبهات ضرورت دارد. این نوشتار با روش تحلیلی ـ توصیفی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای به‌ویژه کتب تفسیری و روایی، درصدد پاسخگویی به این شبهات است. بر این اساس، با استفاده از قواعد تفسیر اثبات می‌شود که واژه جایگزین «مهریه» در قرآن، «بیع» و «حلا» نیست؛ بلکه واژه‌هایی مانند «نحله»، «صَدُقات»، «میثاق»، «فریضه» و «أجر» در قرآن به‌کار رفته است. از این‌رو مهریه، بهای فروش دختران و مزدی در برابر التذاذ جنسی مردان نیست؛ بلکه عطیه‌ای بلاعوض از جانب مرد و نشان‌دهنده صداقت او در پیمان دوطرفه ازدواج است که جز سودرسانی به زن، چیزی به همراه ندارد. در اسلام، زن و مرد در پی ازدواج، دارای تکالیف و حقوقی می‌شوند که حکیمانه و براساس مصالح، جعل شده‌اند؛ بدین‌جهت است که در صورت عمل‌نکردن به آن تکالیف، بخش یا همه حقوق، از جمله مهریه، بازستانده می‌شود. این مسئله در مورد کوتاهی مردان از وظایف خویش صادق است و در صورت نشوز مرد یا همدست‌شدن با سایرین در راستای تهمت فحشا به زن، حق زن از او گرفته‌ می‌شود.