جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روایات اسباب نزول، از جمله مباحث مطرح در علوم قرآن است که در تفسیر آیات قرآن همواره مورد توجّه بسیاری از مفسّران و قرآن­پژوهان بوده است. افزون بر آن، در پژوهش قرآنی واژه‌شان نزول نیز در کنار واژه سبب نزول به کار رفته است. پرسش اصلی این است که این دو مقوله چه تفاوتی با هم دارند و به چه علت دو لفظ خاص به کار برده می‌شود؟ شناخت دقیق این دو باعث به کار بردن هر یک در جایگاه مناسب خود و پرده­برداری صحیح­تر از آیات می­شود. در این مقاله، نظر علامه طباطبایی و آیت­الله معرفت، دو مفسر بزرگ معاصر شیعه درباره تفاوت یا عدم تفاوت به صورت تطبیقی بررسی خواهد شد و مفهوم لغوی و اصطلاحی شأن و سبب نزول، اهمیت و ضرورت بحث و جایگاه اسباب نزول ارزیابی می­شود. علامه طباطبایی(ره) علاوه بر نظر منتقدانه نسبت به این روایات، تفاوتی میان شأن و سبب نزول قائل نیستند و فقط در صورت وجود شرایط مورد نظر ایشان، روایات مذکور قابلیت استفاده برای تبیین و توضیح آیات را دارند؛ اما آیت­الله معرفت میان این دو مقوله تفاوت قائل‌اند و معتقدند شأن نزول اعم از سبب نزول است. همچنین اگر آیه‌ای درباره اتفاقی در گذشته یا حال به عنوان عبرت و توضیح باشد، شأن نزول اعم از سبب نزول است.

تبلیغ و تبیین باورها و اعتقادات دینی و ارزش‌های اخلاقی، از مهم‌ترین رسالت‌های حوزه‌های علمیه است. امروزه فضای مجازی ظرفیت‌های جدیدی برای انجام این رسالت برای عموم مخاطبان، به ویژه نسل نوجوان فراهم کرده است. به نظر می‌رسد به دلیل همگانی نشدن حس ضرورت بهره‌مندی از این فضا در حوزه‌های علمیه برای تربیت دینی و آشنا نبودن بسیاری از حوزویان با بایسته‌های تکنیکی لازم تاکنون مبلغان حوزه‌های علمیه آن گونه که شایسته است، نتوانسته‌اند از ظرفیت‌های این فناوری در مسیر تربیت دینی قشر نوجوان که درگیر تحولات گسترده زیستی، روانی و اخلاقی هستند، بهره ‌گیرند. ویژگی‌های انحصاری فضای مجازی، ازجمله دگرگون­سازی ادراک، فضای نامحدود، انعطاف هویتی، تعاملی بودن، برابرسازی پایگاه اجتماعی و سیال بودن اطلاعات، از عوامل ضرورت توجه به تأثیر این فضا بر تربیت دینی نوجوانان است. رعایت اصل عاملیت، اصل علمیت، احترام به دیدگاه‌ها و سلایق، مردمی بودن، مولد بودن در فضای مجازی، بهره­گیری از ادبیات در امر گفتگو در فضای مجازی، عدم ورود به مسائل مناقشه­برانگیز و امر به معروف در فضای مجازی از جمله بایسته‌های تبلیغ و تربیت در فضای مجازی است.

فرقه وهابیت از دو قرن پیش توسط محمد بن عبدالوهاب به وجود آمد که بیشتر آرای آن با اعتقادات مسلمانان مخالف است. ریشه اکثر این اختلاف­ها و تضادهای اعتقادی به دو اصل توحید و حیات برزخی بازمی­گردد. مسئله حیات برزخی، نه تنها از موارد اختلافات مسلمانان با وهابیت است؛ بلکه در میان خود دانشمندان وهابی نیز در این موضوع اختلافاتی وجود دارد. حاصل مطالعه و بررسی درباره این مسئله آن است که افرادی چون ابن تیمیه و ابن قیم هم حیات برزخی و هم ارتباط عوالم را می‌پذیرند؛ ولی علمای عصر حاضر وهابیت مثل بن باز و البانی حیات را می‌پذیرند، اما ارتباط را انکار می‌کنند. بنابراین، نوعی واپس‌گرایی اعتقادی در سران جدید وهابیت مشاهده می‌شود. این در حالی است که بسیاری از آیات قرآن کریم و روایات و سیره نبوی دال برحیات برزخی، سماع موتی و ارتباط انسان در برزخ با عالم دنیا و ضد مدعای وهابیت است. ابن تیمیه نیز معتقد به بازگشت روح هنگام سؤال است و این به معنای حیات داشتن اموات بعد از مرگ است.

در طول تاریخ اندیشه اسلامی، فرق و مذاهب گوناگونی به وجود آمده است. در عصر امام کاظم(ع)، انشعابات شیعی، مذاهب مختلفی از اهل سنّت و نیز جریان‌های فکری- سیاسی در جامعه اسلامی وجود داشت که با انتشار باورهای خود درصدد به چالش کشیدن مبانی و معارف اسلامی و ضربه زدن به تشیع واقعی بودند. فعالیّت‌های فرقه گمراهی مانند؛ غالیان در این دوره مشهود است. اعتقاد به الوهیت و نبوت امامان معصوم، تناسخ، اباحی‌گری و رها کردن واجبات دینی، از جمله باورهای غلات است. «اهل‌ حدیث» با اکتفا بر ظاهر قرآن و احادیث، در بیان اعتقادات و استنباط احکام فقهی، جایگاهی برای نیروی عقل قائل نبودند. این گروه توجه ویژه‌ای به مسئله «قضا و قدر» الهی داشتند و انسان را مجبور و فاقد اختیار می‌دانستند. عدم ادراک «صفات خبری» خداوند توسط بشر و غیر مخلوق بودن قرآن، از دیگر باورهای ایشان بود. در مقابل، «معتزله» قرار داشتند که در بهره‌گیری از عقل راه افراط پیمودند و بعضی از صفات را به خداوند نسبت می‌دادند و یا از خدا سلب می‌کردند و قائل به اختیار در افعال انسان‌ها بودند. در این مقاله با بررسی روایات تفسیری امام کاظم(ع) و تحلیل داده‌ها با روش توصیفی- تحلیلی، به موضع‌گیری امام با استناد به قرآن در برابر آراء و عقاید این جریان‌های انحرافی پرداخته شده است. امام با استناد به آیات قرآن به عنوان معیار مشترک و فصل‌الخطاب و همراه کردن استدلالات عقلی، مبانی فکری این جریان‌ها را باطل اعلام نموده و به تبیین معارف صحیح اسلام پرداخته است.