جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«تاویل»، در لغت از ماده «اول» و به معنای «بازگشت» است. درباره معنای اصطلاحی تاویل، چهار دیدگاه مهم وجود دارد: ١. مترادف با تفسیر؛ ٢. اعیان خارجی محسوس و قابل مشاهده؛ ٣. بطن قرآن؛ ۴. حقیقت و واقعیت‌هایی که بیانات قرآن، حاکی از آن‌ها است. یکی از نگاه‌های نادرست در تاویل، دیدگاه نصر حامد ابوزید است. وی به گمان خود، با هدف اصلاح‌گری دینی ـ‌در حالی که تبیین و تاکید بر تاویل، جان‌مایه بسیاری از نوشته‌ها و گفتارهای اوست‌ـ از اینکه تاویل در تحول‌های فکری و سیاسی، آرام‌آرام بار معنایی منفی به خود گرفته و نمادی برای انحراف از مقاصد و کژروی‌های دل‌های باطل شده است، ابراز تاسف می‌کند. ابوزید، تاویل را در هر دو بازه زمانی قدیم و جدید، یک «مسئله» نام‌گذاری می‌کند. تاویل از منظر ابوزید، مسئله‌ای است که جان‌مایه تلاش همگی مفسران قرآن بوده است و همه‌ در پی باز کردن پیچیدگی و دشواری‌های این بعد از فهم متن بوده‌اند؛ هر چند برخی به آن تصریح نکرده باشند. وی اجتهاد فقهی در آیات را نوعی تاویل می‌داند. او به ستایش از معتزله در تاویل می‌پردازد؛ زیرا ایشان با عقل خود، فارغ از شرع، به تاویل پرداخته‌اند. نصر حامد بر این باور است که سیره ایشان در زمان حاضر هم امکان‌پذیر است و متون، تفسیر و قرائتی متناسب با زمان خود دارند. وی باور دارد که تاویل در تمام آیات امکان‌پذیر است؛ اما ملاک خاصی برای آن وجود ندارد.

تفسیر قرآن از عصر رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌) آغاز شد و تاکنون پویایی خود را حفظ کرده است. تفسیرهای پرشمار و گوناگون، نشان‌دهنده تلاش مفسران و نیاز همیشگی به تفسیر است. درباره علل نیازمندی قرآن به تفسیر، اختلاف نظر وجود دارد؛ گروهی بر این باورند که این نیازی عرضی است؛ زیرا آیات قرآن به تنهایی مبهم نیستند تا نیاز به تفسیر داشته باشند؛ بلکه عوامل بیرونی، نظیر حوادث زمان، شرایط خاص مخاطبان و دوری از عصر نزول، فهم مراد خداوند را دشوار کرده است. گروهی دیگر، افزون بر باور به عرضی بودن نیاز قرآن به تفسیر، در مواردی آن را ذاتی می‌دانند. آن‌ها بر این باورند که برخی ویژگی‌های قرآن سبب شده تا بعضی آیات، بدون توجه به عامل بیرونی، مجمل باشند یا معنا را به شکلی نارسا منتقل کنند؛ از این رو، فهم صحیح آن‌ها بدون تفسیر، میسر نیست. این پژوهش با جست‌وجو در متون تفسیری و بررسی دیدگاه‌ها و ادله مخالفان و موافقان «نیاز ذاتی قرآن به تفسیر»، به این نتیجه رسیده است که نیاز به تفسیر هم ذاتی است و هم عرضی و ادله قائلین به «ذاتی نبودن نیاز قرآن به تفسیر»، ناتمام است.

«لا حدّیت ذات باری‌تعالی»، یعنی بساطت خدای متعال از وجود و عدم، یعنی ذات باری‌تعالی محدود به هیچ حدی نیست، به هیچ اعتبار؛ نه آغاز و پایان، نه فقدان ذاتی و نه محدودیت کمالی. لا حدّیت، اساس توحید بوده و بنا به فرمایش امام رضا(علیه‌السلام‌) نظام توحیدی ما بر اساس آن بنا شده است. بر اساس دیدگاه علامه طباطبایی(رحمة‌الله‌علیه)، دلیل این لا حدّیت این است که موجودات محدود، باید به یک موجود نامحدود منتهی شوند وگرنه دور یا تسلسل پیش می‌آید. طبق نظر علامه طباطبایی(رحمة‌الله‌علیه) نامحدود بودن خداوند، لوازمی دارد. نخست اینکه موجود نامحدود، واحد است، دیگر اینکه موجود نامحدود، قاهر بر ما سوی الله است.

شر نیازمند شناخت حقیقت خوب و بد است تا بتواند رفتارهای خود و دیگران را ارزیابی کند. از جمله امور مهم در شناخت ارزش عمل، بررسی نقش نیت فاعل است. این مقاله با طرح این پرسش که «دیدگاه نهج‌البلاغه نسبت به تاثیر نیت بر ارزش اخلاقی عمل چیست؟»، به بررسی کتاب شریف نهج‌البلاغه، پرداخته و با روش کتابخانه‌ای، گونه‌های مختلف «نیت» را بررسی کرده است. دستاورد مقاله آن است که نیت می‌تواند در حکم فعل حسن یا قبیح باشد؛ فعل غیر اخلاقی را به اخلاقی تبدیل کند؛ به فعل حسن، ارزش ویژه ببخشد و فعل حسن را به فعل قبیح تبدیل کند. همچنین فعل بدون نیت نیک فاعل، ارزش اخلاقی مثبت ندارد و اگر انسان از عملی که اقتضای خوببودن را داراست، سعادت اخروی را نیت کند، عمل او ارزش اخلاقی قربآفرین دارد؛ اما اگر فقط مطلوب دنیوی را در نظر بگیرد، عمل او ارزش اخلاقی محدود دنیوی دارد، ولی ارزش اخلاقی قربآفرین ندارد.

خلفای بعد از پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌) و افراد وابسته به حکومت، برای تثبیت جایگاه خویش و توجیه عملکردشان، به پشتوانه‌ای دینی نیاز داشتند؛ به همین جهت، نظریه «عدالت جمیع صحابه» و به دنبال آن «اجتهاد صحابه» را مطرح کردند که ثمره آن، اعتباربخشی به سخن صحابه در حد سخن پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌) بود. معتبر دانستن مطلق سخنان صحابه سبب شد تا سخنان آن‌ها بی‌هیچ پالایشی در علوم دینی، از جمله تفسیر قرآن کریم، راه یابد و به تاثیرات نامطلوبی، مانند تفسیر به رای، ورود قرائت‌های شاذ و تفسیر اجتهادی مذموم منجر شود. این مقاله درصدد تبیین و بررسی نظریه مذکور و تاثیر آن بر تفسیر قرآن است. در ادامه، مواردی از تطبیق آیات بر این نظریه‌ و اجتهادات شخصی و بی‌پایه‌ برخی صحابه در تفسیر قرآن بیان شده است.

از مهم ترین تحولات قرن اخیر، پیشرفت برق‌آسای تکنولوژی است که تعدد و گستردگی عوامل تاثیرگذار بر تربیت فرزندان و آینده‌سازان جامعه اسلامی را به دنبال داشته است. ارتباط با جوامع دیگر از طریق رسانه‌های گوناگون و راه‌اندازی جنگ نرم از سوی دشمنان قسم‌خورده اسلام، سبب کم‌‌‌توجهی افراد جامعه به متون دینی، به ویژه قرآن و در نتیجه، دور شدن از هدف اصلی خلقت شده است. از این رو، لازم است الگوهای قرآنی تربیت‌کننده و رشددهنده شخصیت افراد جامعه معرفی شوند. قرآن که عهده‌دار هدایت انسان است، قصه‌هایی از گذشتگان را با هدف عبرت‌گیری مطرح می‌کند. یکی از آن‌ها قصه حضرت مریم(علیهاالسلام) است که می‌توان آن را از زوایای گوناگونی بررسی کرد. این مقاله با بهره‌گیری از متون تفسیری و با روش توصیفی، عهده‌دار پرداختن به مهم‌ترین عوامل تربیت حضرت مریم(علیهاالسلام) است. این عوامل شامل: وراثت، مادر، محیط، معلم، اراده و امدادهای غیبی است.