جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحلیل و تبیین صحیح رابطۀ عقل و نقل بر اساس اصول و مبانی فکری ابن‌تیمیه و جوادی آملی به عنوان نمایندگان دو جریان نص‌گرا و عقل‌گرا در عرصۀ معرفت دینی، نتایج قابل‌توجهی به دنبال دارد. ابن‌تیمیه با جمود بر ظواهر نصوص حتی در اصول اعتقادی، دلیل اختلاف فلاسفه و متکلمان را عدم مرجعیت ذاتی و استقلالی عقل می‌داند؛ لذا تقدیم معقول بر منصوص را بی‌اساس می‌خواند و تنها راه ایمان واقعی را ایمان جازم به پیامبر6 برمی‌شمارد. وی با تعریفی که از عقل ارائه می‌دهد، عقل را عرض می‌خواند و آن را تا سرحدّ غریزه و عقل عرفی تقلیل می‌‌دهد؛ با خلط نقل و شرع، از تقدیم نقل بر عقل به طور مطلق دفاع می‌کند؛ با پذیرش تعدّد عقل و تن دادن به نسبیت معرفتی، در صدد حل تعارض عقل و نقل برمی‌آید و ابطال یک نوع از انواع عقل را ابطال کل عقل نمی‌داند. اما جوادی آملی، با هم‌سطح خواندن علوم عقلی و نقلی، هر یک از عقل و نقل را مؤید دیگری می‌داند و با تفکیک وحی از نقل، فهم نقلی را همچون فهم عقلی، آسیب‌پذیر و غیرمصون از خطا و صواب و تعارض معرفی می‌کند و از تأویل به عنوان راه‌حل تعارض عقل و نقل، دفاع کرده و تقدیم دلیل عقلی بر دلیل لفظی غیرصریح را ضروری دانسته است. وی محصول عقل تجربی، نیمه‌تجربی، تجریدی و عقل ناب را، اگر از سنخ قطع و یقین یا مفید اطمینان عقلایی باشد، حجت می‌داند و ضمن متفاوت دانستن عقل با بنای عقلا، برهان عقلی را از سنخ علم برمی‌شمارد که اعتبار و حجیتش ذاتی است، نه جعلی. به باور او در علم اصول باید از عقل و نقل و مباحث مربوط به آن در حوزۀ معرفت‌شناختی دین بحث شود.

ابن‌سینا در میان حواس باطنی، وهم را به‌مثابۀ قوۀ حاکم تمایز می‌بخشد و باور دارد وهم معانی را ادراک می‌کند. در این پژوهش عملکرد‌ها و احکام وهم بررسی و نشان داده شده است که معانی وهمی ازسوی، اساساً نسبی‌اند و حیث ارتباط‌مندانه دارند و از دیگر سو، این معانی دارای وجه روی‌آوردی هستند. پرسش اصلی این تحقیق ناظر به همین وجه معطوف‌بودگی معانی وهمی است و تلاش کرده است با توجه به معیارها و مشخصه‌هایی که اهل تحقیق برای نظریۀ روی‌آورندگی مشخص کرده‌اند، و با استفاده از روش تحلیلی‌ـ‌توصیفی، روی‌آوردی بودن این معانی را بررسی کند. با تحلیل معانی وهمی، آشکار می‌شود که بیشتر ویژگی‌های نظریۀ روی‌آورندگی، از طریق این معانی تأمین می‌شوند و این‌ها به‌مثابۀ پل ارتباطی میان ذهن و عین، نقش ایفا می‌کنند و دارای حیث نشان‌دهندگی هستند. برای ابن‌سینا علم، داشتنِ تصوری از چیزی در قلمرو ذهن است و نقاط آماج قصدیِ فکر، اشیاءِ موجود در جهان هستند؛ یعنی میان ذهن و متعلق آن، گونه‌ای پیوستگی وجود دارد و دریافت معانی وهمی، به گونه‌ای روی‌آوردی انجام می‌پذیرد.

در واپسین بخش «دانش منطق»، از ایدۀ مطلق سخن می‌رود. شللینگ در تاریخ فلسفۀ خود، بخش مطلق نظام علمی هگل را، بحث از خدا در مرتبۀ درون‌ذات می‌داند. حرکت از هر مقوله به مقوله‌ای دیگر، گرچه صیرورت است، بارور شدن مفاهیم و منتهی شدن آن‌ها به ایدۀ مطلق نیز هست. ازاین‌رو، ورود از منطق به طبیعت، تداعی‌گر همان پرسش معروف است که چگونه خداوند به طبیعت پا می‌گذارد؟ اهمیت جایگاه طبیعت در فلسفۀ هگل، در همین پرسش نهفته است. از سوی دیگر، خصلت مهم سلبیت که یگانه محرک نظام هگلی است، در روند عبور از منطق به طبیعت، با وضوح بیشتری نمایان می‌شود.

بی‌تردید فهم دقیق شرطیات منفصلۀ منطق‌ قدیم، تأثیر بسزایی در تحلیل درست گزاره‌های فلسفۀ اسلامی و استنتاج‌های منطق سینوی دارد. این مقاله با واکاوی اجمالی اقسام منفصلات از منظر برخی منطق‌دانان قرن هفتم، می‌کوشد نظام فکری حاکم بر قضایای منفصله را استخراج و تبیین کند. این تحقیق با نشان دادن ناکارآمدی تفسیر شرایط صدق و کذب قضایای منفصلۀ «منطق کاتبی»، به این نکته می‌رسد که راهبرد «عقل حادی‌عشر» راهبردی دقیق، منسجم و تام است. ازاین‌رو، دربارۀ شرایط قضایای سازندۀ منفصلات، تفسیری نو از متن خواجه نصیرالدین طوسی بیان خواهد شد؛ تفسیری که نه‌تنها با بسیاری از استنتاج‌های خواجه سازگار است، بلکه قابلیت نمادین‌سازی منفصلات را در حوزۀ منطق جدید نیز فراهم می‌آورد. در ادامه، به بررسی پیامدهای یکسان‌انگاری منفصلات جزئی مانعة‌الجمع و مانعة‌الخلو، برآمده از تعریف منفصلۀ جزئی منطق‌دانان مسلمان اشاره می‌کنیم. تفسیر «سالبۀ منفصله به سلب انفصال» از دیگر یافته‌های این مقاله است و از آن رو مهم می‌نماید که لطف‌الله نبوی در تصحیح فرمول رشر، تصویر سالبۀ منفصله را انفصال سلب معرفی می‌کند.

مدرسۀ فلسفی استاد جوادی آملی ذیل مکتب قم و مکتب قم ذیل نظام حکمت صدرایی تعریف می‌شود. پژوهش حاضر در پی توصیفی پدیدارشناختی از مدرسۀ فلسفی آیت‌الله جوادی آملی است. چنین توصیفی از قِبل بررسی ظهورات متعدد یک اندیشه صورت می‌پذیرد تا بنیادی را که موجب تحقق ظهورات شده، هویدا سازد. پژوهش حاضر از رهگذر بررسی دو مسألۀ فلسفی چونان ظهوری از ظهورات اندیشۀ استاد جوادی آملی صورت می‌پذیرد. اولین مسأله، رابطۀ علم و اراده است. تصویر ارائه‌شده از رابطۀ علم و اراده در اندیشۀ ایشان، از تصویر مذکور در اندیشۀ علامه طباطبایی متمایز است. درحالی‌که علامه طباطبایی علمِ‌به‌باید را علم حضوری و منشأ آن را عقل عملی می‌دانند، آیت‌الله جوادی آملی علمِ‌به‌باید را علم حصولی می‌داند که ذیل حکمت عملی قرار دارد و صادرکنندۀ آن عقل نظری است. دومین شاهد، اشاراتی است که استاد جوادی آملی ذیل تعریف فلسفه در ابتدای اسفار مطرح می‌کنند. در اندیشۀ استاد جوادی آملی فلسفه به هستی‌شناسی قطعی تعریف می‌شود؛ هستی‌شناسی‌ای که مشتمل بر شناخت مفهومی و تصدیق برهانی بر وجود اشیاء است. آنچه از قِبل این توصیف حاصل می‌شود، آن است که انحصار توانایی ادراک به ساحت عقل نظری و نحوۀ ابتناء عقل عملی بر عقل نظری، بنیادی است که مدرسۀ فلسفی ایشان بر آن استوار شده است. در این مدرسه، عقل نظری و مراتب آن یعنی عقل تجربی، عقل نیمه‌تجریدی، عقل تجریدی و عقل ناب، اهمیت ویژه می‌یابد.

شاید بتوان ابوالطیب متنبّی، این شاعر کوفی نیمۀ نخست قرن چهارم هجری را از برجسته‌ترین شاعران تاریخ به شمار آورد؛ زیرا وی هم در ادب عربی سبک‌آفرین است و هم در ادب پارسی دارای آوازه‌ای پرطنین. او هم در شعر عربی، از پیشروان است و هم اثرگذار بر بزرگانی چون سعدی و مولوی، یعنی الگوهای ادب و عرفان در جهان. متنبّی شاعری است موسوعی و استاد در انواع گوناگون شعری. اما آنچه موجب اشتهار بیش از حدّ وی شده، اشعار حکمی‌ـ‌فلسفی اوست. انعکاس بخشی از این اشعار و اقوال حکیمانه در مجموعۀ چهارجلدی امثال و حکم دهخدا که از گران‌بهاترین گنجینه‌های ادب و معرفت به شمار می‌آید، موضوع این نوشتار است که دربردارندۀ اشاراتی در اشعار متنبّی به حیثیّات هستی‌شناسی و انسان‌شناسی است؛ اشاراتی مبتنی بر سرشت تاریک یا سلطه‌طلب آدمی که به برخی نگرش‌های بدبینانه در سنت فلسفی غرب شباهت دارد. شعر متنبّی در واقع، به عنوان پیش‌نیازی برای مطالعات عمیق در برخی از منابع و متون معرفتی مشرق‌زمین مطرح می‌شود؛ زیرا او به لحاظ قدمت، تقریباً همزاد ادب پارسی دری بوده و بر بسیاری از بزرگان اهل معرفت تأثیر گذارده است و طرفه اینکه برخی گفته‌اند این متنبّی بود که راه را برای شعر فلسفی ابوالعلاء معرّی و نگاه بدبینانۀ او به انسان و جهان گشود. البته فلسفۀ بدبینی در شعر متنبّی با دیدگاه رایج در سنت فلسفی غرب یا نیست‌انگاری متفاوت است. بدیهی است که بررسی تطبیقی اندیشۀ فلسفی در اشعار متنبّی، با برخی جریان‌های فکری در فلسفۀ معاصر غرب از یک‌سو و انعکاس این اشعار فلسفی در مجموعۀ امثال و حکم دهخدا دست‌مایه‌هایی قوی برای ادبیات تطبیقی است.