جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملاصدرا حکیم بزرگ حکمت متعالیه توجهی خاص به تعالی معنوی دارد و در قالب طرح اسفار اربعه عرفانی از آن گفت‌وگو کرده است؛ طرحی مهم که توجهی درخور را شاهد نبوده و همسان اسفار اربعه عقلی مورد عنایت قرار نگرفته است. این مقاله بر آن است تا سیر تطور این طرح سلوکی را مورد نظر قرار داده و ریشه­ها و اندیشه­هایی را نشان دهد که در کنار یکدیگر به تلقی امروزین از این طرح انجامیده است. نوشته حاضر بر این روش تأکید دارد که آبشخور فکری اندیشمندی چون ملاصدرا فارغ از هر نوع مشابهت لفظی باید مورد توجه قرار بگیرد تا سهم کسانی چون ابن­سینا نیز در کنار نقش عبدالرزاق کاشانی، قطب ­رازی و داود قیصری روشن شود. دستاورد اصلی این نوشته ارائه تصویری است از طرح اسفار اربعه که آغاز آن در کلام کاشانی و استادش تلمسانی و انجام آن در سخنان ملاصدرا است. این تصویر با تحلیل مبانی، اشاره به ثمرات و تعیین سهم اندیشمندان دیگر همراه شده و بر این نکته تأکید دارد که عارفان و متألهان همانند سایر اندیشمندان پای بر دوش دستاوردهای گذشتگان داشته و کاروان عرفان را به منازل جدید رسانده­اند.

ریاضت از ­ مفاهیم محوری مطرح در عرفان است. در عرفان اسلامی ریاضت یکی از ارکان سلوک و یوگا هم یکی از چهار راهی است که بگودگیتا برای رسیدن به رستگاری پیشنهاد نموده است که به عنوان راه ریاضت مشهور است. نوشتار حاضر به دنبال بررسی ساختار، کارکرد و هدف ریاضت در اندیشه ­های ابن ­سینا و پتنجلی، و تفاوت­ها و شبا­هت ­های موجود میان اندیشه ­های این دو تن و نیز مقایسۀ ساختار کلی ریاضت از منظر آن‌ها است نه انطباق یک‌یک مفاهیم و مسائلی که هر یک از این دو طرح کرده­ اند. شباهت­ ها و تفاوتی­ هایی میان یوگا و ریاضت در عرفان اسلامی- در اینجا به‌طور خاص در اندیشه­ های ابن‌سینا- در شکل و در هدف آن وجود دارد که با روش تحلیلی‌توصیفی بدان پرداخته ­ایم.

یکی از مسائل پیچیده در بررسی شعر و ادب فارسی و به‌تبع از آن، افکار و اندیشه‌های حافظ، موضوع اعتقادات مذهبی و کلامی است. بنیان‌های فکری اشاعره، در عالی‌ترین نمود خویش، مباحث ویژه‌ای در باب غایت جهان، رابطه عقل و نقل، امامت و زعامت مسلمانان و... مطرح کرده که تعارضات و مناقشات پردامنه‌ای را در گستره فکر اسلامی پدید آورده است. سخنوران پارسی نیز در جهت‌گیری این اندیشه‌های کلامی، دیدگاه‌های ویژه و منحصربه‌فردی را در شعر و اندیشۀ خود بروز داده‌اند؛ مهم‌ترین و پرتفصیل‌ترین این ظهور و بروز، بازتاب اندیشه‌های کلامی اشعری در سروده‌های حافظ شیرازی است، به‌طوری‌که در آرای حافظ‌پژوهان متقدّم و معاصر نظرات گوناگون، و چه‌بسا متناقض از زهد و عبودیت محض حافظ تا بی‌قیدی او ابراز شده است. مقالۀ حاضر با درک این ویژگی، کوششی است در جهت تأمّل بیشتر در باب «جایگاه عقل و نقل در اندیشۀ حافظ»، و بررسی و تعمقی در نسبت حافظ با کلام اشعری. نتیجه تحقیق دو نکتۀ مهم را در این پژوهش، شایسته تأکید و توجه می‌داند: نخست آنکه تصوف، به‌ویژه نحله‌های مبتنی‌بر بنیادهای اسلام سنّی، در بسیاری از زمینه‌ها، با افکار و عقاید فقهای مذاهب اربعه، اهل حدیث و متکلّمان اشعری، مناسبت یا همراهی دارد؛ و دوم آنکه نمی‌توان و نباید به‌طور قطع، جریان تصوف و شعر عرفانی، به‌ویژه عرفان سکری را در یک مذهب فقهی یا کلامی منحصر و محدود دانست.

اصطلاح انسان کامل مورد توجه مکاتب دینی، عرفانی و فلسفی مختلف بوده و سیر تکاملی را طی کرده است؛ در حوزه روان‌شناسی نیز به اینبحث پرداخته شده است که شروع آن مقارن با شکل‌گیری مکتب انسان‌گرایی و کوشش‌های ابراهام مزلو و کارل راجرز بود. از آن‌جا که ابن‌عربی نخستین کسی است که تعبیر انسان کامل را در فرهنگ اسلامی به‌کار برد، نظریه انسان کامل او و نظریه انگیزش مزلو به روش توصیفی-تطبیقی به‌منظور بررسی امکان نیل به مرتبه کمال مورد بررسی قرار گرفت که نشان می‌دهد به اعتقاد هر دو، مرتبه انسان کامل با توجه به سرشت کمال‌جوی انسان، عام نوع انسان، اکتسابی و نیازمند خودشناسی است؛ ولی تعداد اندکی به این مرتبه نایل می‌شوند. ابن‌عربی در امکان نیل به مرتبه کمال، بر نقش استعداد ذاتی که تابع استعداد کلی عین‌ثابت افراد است، تأکید دارد و مزلو به بازدارنده‌های محیطی بیش از استعدادهای فردی که موروثی و ژنتیکی هستند توجه می‌کند؛ هم‌چنین ابن‌عربی شرط وصول به کمال را، تخلق به اخلاق الهی از راه سیر و سلوک، و مزلو محیط مساعد و داشتن جسارت برای مواجهه با چالش جدید می‌داند.

چکیده: مباحث کلامی ازجمله موضوعاتی است که در ساختار متون سنت اول عرفانی جایگاه ویژه‌ای دارد. عرفا در این منابع مجالی برای طرح دیدگاه‌های کلامی خود می‌یابند. با توجه به اینکه مرز مشخصی برای تشخیص مباحث کلامی و عرفانی در این متون وجود ندارد، مسائل این دو حوزه در برخی تحقیقات عرفانی با یکدیگر درهم آمیخته است. بررسی این دو حوزه در متون سنت اول عرفانی نشان می‌دهد برای شناخت این تفاوت‌ها توجه به چند محور اصلی ضروری است: هدف و غایت، روش دستیابی به هدف و نیز موضوع و ویژگی‌های زبانی آثار کلامی و عرفانی. کلام و عرفان هر دو در پی دستیابی به هدفی واحد یعنی معرفت هستند؛ اما آنچه هدف عارف را از هدف متکلم متمایز می‌کند، برداشت و تفسیری است که عرفا و متکلمان از معرفت دارند. روش دستیابی به هدف نیز از منظر متکلم و عارف تفاوت‌هایی دارد. با توجه به تفاوت‌هایی که در هدف و روش دستیابی به آن بین عرفا و متکلمان وجود دارد، موضوع کلام و عرفان و نیز زبان آثار کلامی و عرفانی از هم متمایز می‌شود. با توجه به این ویژگی‌ها تفاوت‌های ساختاری کلام و عرفان و ارتباط این دو حوزه در این مقاله بررسی می‌شود.

امام خمینی بزرگ­ترین هجرت را هجرت انفسی ذکر کرده­اند. هجرت انفسی یعنی از خود هجرت‏ کردن و به خدا پیوستن. در این مقاله آثار فردی هجرت انفسی واکاوی شده است. جامع آثار فردی هجرت انفسی در تحقق انسان طراز است. انسان طراز، انسان مهاجری است که از عیب‏های درونی و نفسانی، گناهان و اخلاق فاسد هجرت کند؛ لذا چنین انسانی خود را طراز قرآن و طراز اسلام ساخته است. از منظر امام خمینی ادب حضور که در بعد تربیت بیرونی مورد بررسی است، مهم‌ترین رویکرد انسان طراز است. ادب حضور، یعنی خود را در محضر حق تعالی دیدن، لذا از آنچه با حضور مولا منافات دارد، دوری و هجرت می­شود، که لازمۀ آن ابتدا درک حضور و پس از آن حفظ حضور است و درنهایت به ادب حضور منتج می‌شود.

نشانه ­شناسی مطالعه نظامند نشانه­ ها جهت دریافت لایه ­های گوناکون فکری شاعر یا نویسنده است. با علم نشانه ­شناسی می­توان به اصلی ­ترین وظیفه آن یعنی بررسی انواع دلالت­ های معنایی دست یافت. این نوشتار با رویکرد علم نشانه­ شناسی نماد حیوانی شیر را در غزلیات شمس تبیین می­کند. در این مقاله سعی نویسندگان بر این است که نماد شیر را از مناظر رمزگان فرهنگی، هنجارشکنی، بازی دال، کنش، جفت ­های تقابلی و دگردیسی مورد بررسی قرار دهند. نتایج پژوهش نشان می­دهد که در مقوله رمزگان­های فرهنگی دو آیین میترا و مسیحیت به جهت فضای دینی میترائیسم در قونیه و ارتباط مولوی با کشیشان مسیحی، بر فضای اندیشگانی شاعر و اشعارِ او تأثیر گذاشته ­است. در بخش روابط تقابلی و دگردیسی مولوی به‌واسطه تغییر مداوم کنش­ها و برخورد دینامیکی با جفت ­های تقابلی، راهی برای القای الگوی فنا و اندیشه وحدت­ گرایی خود ایجاد کرده که این مسئله گویای روح پرتلاطم مولوی در حیطه عشق او به شمس تبریزی است. در بخش کنش ­ها دو مقوله کنش مکانی و کنش طبیعیِ رمیدن شیر از آتش برای پردازش مفهوم ریاضت ­دادن بیشه دل آدمی به واسطه آتش عشق بهره گرفته شده است. همچنین مولانا برای مهیاکردن بستری مناسب در جهت القای مفاهیم عرفانی و عاشقانه نشانه شیر را از حیطه رمزپرداختگی خارج و راهی برای ورود به عرصه هنجارشکنی باز می­کند.

منظومۀ عاشقانۀ «خسرو و شیرین» اثر حکیم نظامی گنجوی را نمی­توان اثری صرفاً عاشقانه با لذات جسمانی دانست. بررسی کلّ منظومه نشان می­دهد که نظامی در زیر پوسته و ظاهر داستان، به جهان معنا نظر داشته و عشق الهی را در عرصۀ داستان متجلی ­ساخته است. در تحلیل عارفانه، شیرین مقام عاشق و معشوق حقیقی هر دو را به دوش می­کشد که بُعد زمینی وجودش در شخصیتِ شکر و بُعد روحانیش در شخصیت فرهاد جلوه می­کند. در این مقاله با بررسی صفات عاشقانِ منظومه که با سالکان طریقت برابری می­کند و اصطلاحات عارفانه‌ای چون وحدت، فنا، عنایت و... به تبیین عشقی عرفانی پرداخته ایم که عاشق حقیقی را با یاری راهبرانی چونان پیران طریقت، سرانجام در مقام «فنا» به سراپردۀ معشوق حقیقی در جهان جان ­ها می­کشاند.

ازجمله مباحث مهمی که در مطالعات نوین دینی و فلسفۀ دین مطرح بوده، پلورالیسم یا کثرت‏گرایی دینی است. این مبحث از نگاه اندیشمندانی نظیر هیک به دنبال اثبات این مطلب است که حقانیت و رستگاری، مخصوص یک دین خاص نبوده و همۀ ادیان و مکاتب بشری، بهره‏ای از حقیقت مطلق و غایت قصوی دارند. چنان‌که پیداست اولین نتیجۀ کثرت‏گرایی هیکی، پذیرفته‏شدن هر مدعایی بدون ارزیابی معرفت‏شناسانه و بروز اختلاف و تفرقه‏افکنی میان انسان‏هاست؛ ازاین‏رو برای جلوگیری از وقوع چنین امری باید به بررسی رویکردهای دیگر موجود در این زمینه پرداخت. در این مقاله سعی شده است تا با روش استنباط فلسفی، کثرت‏گرایی مبتنی‌بر عرفان به عنوان متناسب­ترین رویکرد در ارتباط با تنوع و کثرت ادیان در نظر گرفته شود. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که با توجه به آموزه‏های وحدت‏محورِ عرفان و مؤلفۀ وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت، می‏توان چگونگی مبنا قرار گرفتن عرفان برای کثرت‏گرایی دینی را تبیین نمود. ازسوی‌دیگر با بررسی آثار چنین وحدت در عین کثرتی می‏توان به استخراج پیامدهای مثبت آن در زمینۀ تربیت دینی نیز پرداخت.

فنا یکی از مقامات عرفانی است که هدف عارف از تحمل رنج سلوک، رسیدن به آن مقام است. در اینکه فنا چیست بین عارفان اختلاف است؛ بعضی آن را به فنای معرفتی و بعضی آن را به فنای صفاتی و بعضی دیگر به فنای وجودی تعبیر می‌کنند. فهم فنای وجودی بسیار مشکل است و اگر درست تبیین نشود به حلول می‌انجامد. هدف این پژوهش تبیین فنای معرفتی و وجودی براساس رابطۀ علت و معلول در نظر فیلسوفان حکمت متعالیه و نظریۀ علم حضوری با تبیین علامه طباطبایی است. علامه طباطبایی علم علت و معلول به هم را حضوری می‌داند و به اتحاد عالم و معلوم معتقد است؛ پس بین علت و معلول نوعی اتحاد برقرار است و هر جا اتحادی برقرار است حمل نیز جایز است؛ این حمل از نوع حقیقه و رقیقه است. علاوه‌برآن معلول عین‌الربط به علت است و هرچه دارد ازجمله افعال، صفات و ذات از علت است و کار سالک در فنای معرفتی، شهود رابط بودن خود و موجودات دیگر است. با تبیینی که علامه طباطبایی از رابطۀ علت و معلول و علم حضوری دارد، فنای وجودی را به فنای معرفتی نزدیک می‌کند و عارف در فنای وجودی این اتحاد را شهود می‌کند نه آنکه واقعاً حلول یا اتحاد بین دو موجود صورت بگیرد.