جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف از نگارش اين مقاله بررسي و نقد ديدگاه‌هاي علامه مجلسي وعلامه طباطبايي درباره عقل است؛ در اين پژوهش، معناي لغوي عقل، تعريف اصطلاحي آن از نگاه اين دو انديشمند و نقد علامه طباطبايي به علامه مجلسي در باره تعريف وي، بيان شده است. سپس چهار تفاوت برجسته عقل از نگاه اين دو انديشمند مورد توجه قرار گرفت؛ بدين صورت که علامه مجلسي براي پذيرش عقل در اصول دين جايگاهي قائل نيست و اين را از رواياتي مي‌گيرد که در ظاهر عدم حجيت عقل از آن برداشت مي‌شود. در مقابل، علامه طباطبايي از جمله کساني است که براي عقل جايگاه والايي قائل‌اند. سپس مباحث مربوط به تجرد عقل، ناسازگاري عقل و نقل و عقل فلسفي از نگاه هر دو شخصيت بررسي مي‌شود که علامه مجلسي معتقد است ناسازگاري ميان نقل و عقل موضوعيت ندارد؛ زيرا اصل حجيت عقل پذيرفتني نيست، چه رسد به ناسازگاري ميان آن دو. علامه طباطبايي معتقد است چنانچه ناسازگاري ايجاد شود اگر روايت با قرآن همخواني نداشته باشد بايد جانب عقل را گرفت. همچنين در مسئله تجرد عقل، علامه مجلسي ـ برخلاف فلاسفه ـ مجرد بودن عقل را نمي‌پذيرد. بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت که علامه طباطبايي براي عقل جايگاه والايي قائل است؛ ولي کساني همچون علامه مجلسي ـ که از جمله اخباريان معتدل است ـ باور دارند در بيشتر موارد مي‌توان به نقل مراجعه کرد.

در ميان صفات خدا، بحث از «اراده»، از ديرباز، مورد توجه و عنايت فيلسوفان و انديشمندان قرار گرفته است. در اين ميان، ملاصدرا به عينيت صفات با ذات و همچنين وحدت صفات با يکديگر قائل شده است و حق‌تعالي را چه در مرتبه ذات و چه در مرتبه فعل، مريد مي‌داند و با استناد به براهيني مانند برهان «صديقين» و برهان «بسيط الحقيقه» به اثبات اين مسئله مي‌پردازد. از منظر معناشناسي، او معتقد است اراده خداوند، همان علم او به نظام احسن است که عين ذات او و عين داعي است. برخلاف صدرالمتألهين، علامه طباطبايي اراده را تنها صفت فعل دانسته و برگرداندن آن به علم را صحيح نمي‌داند. وي از طريق لوازم فعل، اراده را براي خداوند اثبات مي‌کند. با وجود اين، در بحث «مشيت»، هر دو فيلسوف، خداوند را چه در مقام ذات و چه در مقام فعل داراي مشيت مي‌دانند و قائل به مشيت تکويني و تشريعي حق‌تعالي هستند.

دوگانه‌انگاران در باب حقيقت انسان كه روح مجرد و ماندگار را براي آدمي پذيرفته‌اند با اين پرسش بنيادين روبه‌رو هستند كه پس از جدايي كامل روح از بدن، بقاي روح در چه عالمي و به چه صورتي است؟ مكاتبي چون هندوئيسم، بوديسم و مكاتب سعادت‌گراي سقراط و افلاطون، بقاي روح را به گونه تناسخ و انتقال آن از كالبدي به كالبد ديگر در عالم دنيا مطرح كرده‌اند. دسته‌اي ديگر معاد اديان الهي ـ يعني انتقال روح به عالم ماوراء طبيعت ـ را پذيرفته‌اند. معادباوران، به ويژه متكلمان و فيلسوفان الهي، براي دفاع از اصل معاد و شفاف‌سازي آن، به تبيين و ابطال تناسخ مشهور پرداخته‌اند. سهروردي، نخست به محال بودن تناسخ باور داشته است؛ ولي به نظر مي‌رسد وي در گام بعدي با قائلان به تناسخ همراه شده است تا جايي که دلايل مشائيان بر رد تناسخ را پاسخ مي‌دهد. اما در ديدگاه واپسين خود، دلايل قائلان به تناسخ و دلايل منکران آن را ناکافي دانسته و موضوع را با ترديد به پايان مي‌برد. ملاصدرا در معادشناسي خويش به صورت گسترده از راه ارائه دلايل عقلي، از جمله براهين قوه و فعل، به ويژه برهان حركت اشتدادي به ابطال تناسخ پرداخته است. وي قرائت‌هاي مختلف از تناسخ و نيز انواع تناسخ مطلق، أعم از صعودي و نزولي آن را قابل دفاع عقلاني نمي‌داند. هماهنگي مباحث و استواري دلايل ملاصدرا موجب برتري تبيين وي نسبت به ديدگاه سهروردي شده است.

بحث «فلسفه فعل» از مباحث مهمي است که در عرصه فلسفه فراموش شده است. مسئله خاص اين پژوهش، بازخواني فرآيند و سازوكار صدور افعال اختياري انسان ـ به عنوان يکي از بخش‌هاي قابل طرح در حوزه فلسفه فعل ـ است. همچنين اين پژوهش در پي آن است که روشن سازد، بر مبناي آرا و ديدگاه‌هاي صدرالمتألهين، صدور افعال اختياري انسان چه فرآيندي را مي‌پيمايد؟ در آثار صدرالمتألهين، تبيين‌ها و تقريرهاي مختلفي وجود دارد؛ در مقام پژوهش مي‌توان تبيين‌هايي سه، چهار، پنج و شش مرحله‌اي ـ که برخي، چند تقرير نيز دارند ـ برشمرد. اين تبيين‌ها و تقرير آنها، ما را به مدل تفصيلي جديدي از مراحل فرآيند صدور افعال رهنمون مي‌كند: 1. نفس حيواني با قواي واهمه و خيالي در افعال حيواني و يا نفس ناطقه با عقل عملي در افعال انساني و فکري؛ 2. تصور فايده و لذت ملائم و رنج منافر؛ 3. تصديق (ظني/خيالي/علمي) به فايده و يا ملائمت؛ 4. شوق؛ 5. تأکد و اشتداد شوق؛ 6. اراده (اجماع، عزم، تصميم)؛ 7. قوه عامله (قوه جسماني مباشر حرکت)؛ 8. اوتار؛ 9. حرکت اعضا. سرانجام مي‌توان به ارائه نهايي «مدل مفهومي ادغامي از اجمال به تفصيل در باب فرآيند صدور افعال» دست يافت.

از مهم‌ترين مسائل در مورد شناخت انسان، آگاهي از جنبه‌هاي پنهاني وجودي همچون نفس است که هميشه براي بررسي دلكش بوده است و از آنجا که يکي از مهم‌ترين ويژگي‌هاي فلسفه ابن‌سينا، تلاش ستودني او در نفس‌شناسي است، وي مي‌كوشد مسئله ارتباط نفس و بدن را چنان تبيين کند تا با مشکلات ناشي از آراي ارسطو در باب رابطه ماده و صورت نفس و بدن که همان تناقضات مربوط به تبيين حيات پس از مرگ است، روبه‌رو نشود. ابن‌سينا علم‌النفس را از علوم طبيعي دانسته و آثار گوناگوني در زمينه نفس دارد. نوآوري‌هاي او در تعريف نفس، اثبات نفس، تعامل نفس و بدن، رابطه عقل نفساني با عقل فعال و... و ارائه معاني ساده با واژگاني اندک ولي پرمعنا، باعث شاخص‌شدن ديدگاه‌هاي وي شده است. شيخ‌الرئيس برخلاف پيشينيان خود که مهم‌ترين آنها ارسطو، واضع علم‌النفس است، نفس را کمال جسم طبيعي، مدبّر بدن و مجرّد و روحاني در حدوث و بقا دانسته و معتقد است نفس و بدن جنبه‌هاي دوگانه وجود انسان هستند كه در يكديگر تأثير دوسويه دارند؛ به گونه‌اي كه نفس مصدر حيات، مدبّر و تنظيم‌كننده افعال بدن است و بدن و آمادگي آن نيز شرط وجود و مبدأ وحدت و استقلال نفس است. برخلاف ارسطو که معتقد است با از بين رفتن بدن، نفس هم نابود مي‌شود، شيخ‌الرئيس بر آن است كه نفس تا ابد فناناپذير است و فعل و انفعالات بدن ناشي از فعل و انفعالات نفس است. ابن‌سينا با معرفي و تبيين ماهيت جديدي از نفس و تجرد آن از ماده، نوآوري‌هاي مهمي را همراه با رويکردهاي تازه در اين موضوع ايجاد مي‌کند.

يکي از كهن‌ترين و مشهورترين برهان‌هاي اثبات خدا، برهان نظم است که هم در ميان انديشمندان مسلمان و هم در ميان فيلسوفان غربي از آن بحث فراوان شده است. استاد شهيد مطهري نيز از جمله کساني است که به نقد و بررسي اين برهان مي‌پردازد و تبيين جديدي بر اساس نظم غايي از اين برهان ارائه مي‌دهد. تعريف نظم بر اساس توجه و برگزيدن غايت و تبيين دقيق آن در افعال الهي و قراردادن آن در برابر تصادف ـ و نه هرج و مرج ـ و سپس استدلال از اين راه بر علم و شعور ناظم، نتيجه ديدگاه شهيد مطهري در اين زمينه است. بيان وي که روشي ممتاز از ساير تقريرات برهان نظم است، توانايي پاسخ به اشکال‌هاي گوناگوني را دارد و مقاله پيش رو در پي تبيين اين ديدگاه است.