جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده این مقاله به بررسی دیدگاه جان هیک - فیلسوف دین تحلیلی معاصر- دربارۀ دلایل وجود تصورات مختلف از خداوند و عدم امکان دست‌یابی به مفهوم خداوند می‌پردازد. ابتدا ضمن اشاره به تفکیک مفهوم و تصور خداوند و ویژگی‌های اساسی تصورات گوناگون از خداوند ‌‌- با تکیه بر مبانی او یعنی تفکیک نومن از فنومن کانت‌‌، «دیدن به عنوان» ویتگنشتاین متأخر و وصف‌ناپذیری خداوند ‌‌- نشان خواهیم داد که با تفکیک کانت تنها می‌توان تفکیک مفهوم خداوند از تصور او را توجیه کرد‌‌ و نمی‌توان از دست‌یابی به مفهوم خداوند دفاع کرد‌‌؛ زیرا طبق آن‌‌، راهی به نومن خداوند نیست. با تکیه بر دیدگاه ویتگنشتاین متأخر نیز هیچ تجربۀ ناب و خالصی نیست که بتوان از مفهوم خداوند سخن گفت‌‌، بلکه همواره تصوراتی از او داریم. وصف‌ناپذیری خداوند نیز مشکل تجربۀ ما را از او دوچندان کرده و باعث تصورات گوناگون از خداوند می‌شود. در پایان نیز به نتایج دیدگاه او مانند توفیق او در تفکیک مفهوم و تصور خداوند و توجیه وجود تصورات مختلف از خداوند‌‌، گشودن راه نقد و بررسی آموزه‌های مسیحی‌‌، دفاع از کثرت‌گرایی دینی و نزدیک شدن او به تصور پنن تئیستی از خداوند اشاره خواهیم کرد.

چکیده محققان اسلامی ‌از منظرهای مختلف به مقولۀ اخلاق نگریسته‌اند و مطالب مختلف و گاه پراکنده‌ای در این زمینه مطرح کرده‌اند. ورود و خروج محققان به این مبحث‌‌، یکسان نیست. به‌ویژه این‌که نگرش آنان از این جهت که به صِرف عقل اعتماد کرده‌اند یا نقل یا هر دو‌، متفاوت است. بسیاری اوقات چندان به دنبال تنظیم یک نظام اخلاقی یا ساختار معین نبوده‌اند و یا دست‌کم نگاه استقلالی به آن نداشته‌اند و از این‌رو‌‌، چندان تصریحی به «نظام اخلاقی» ندارند. البته‌‌، بی‌تردید اگر« نظام اخلاقی» تعریف شود و منظور از«ساختار» آن تبیین شود و با این نگاه به مجموعۀ آن چه در« اخلاق» آورده‌اند، نگریسته شود‌‌، چه‌بسا بتوان نظام اخلاقی خاص و ساختار معین از آن استخراج کرد‌ که کار چندان ساده‌ای نیز نیست. پاره‌ای از نویسندگان ومحققان معاصر به مسئلۀ «نظام اخلاقی» و «ساختار» آن توجه مستقل نموده‌اند و مسئلۀ «نظام اخلاقی» و شرایط و پیش‌فرض‌های آن را برجسته کرده‌اند که کار بسیار پسندیده‌ای است، اما آن چه در این مقاله ارائه می‌شود‌‌؛ نگاه جدیدی به ساختار اخلاق اسلامی است که سابق بر این در کتب اخلاق اسلامی پیشینه‌ای برای آن یافت نشده است.

چکیده دربارۀ بساطت و ترکّب جسم‌‌، در فلسفه -که عهده‌دار شناخت واقعیات است - دو قول مطرح شده یکی قول به بساطت که جسم را تنها صورت جسمیّه می‌داند و ترکب آن از ماده و صورت و نیز ترکب از اجزاء صغار را منکر می‌شود. و دیگر قول به ترکّب که صاحبان این قول به دو دسته تقسیم می‌شوند: یکی آنان که جسم را از ماده و صورت (یعنی صورت جسمیه) مرکب می‌دانند. و دیگر کسانی که به ترکب آن از اجزاء صِغار معتقدند. گروه اخیر برای هر کدام از اجزاء سازندۀ عناصر و نیز برای هر کدام از اجزاء سازندۀ افلاک شِکلی را تعیین کرده‌اند که این مقاله دو شکل از آن‌ها را بحث کرده است. توضیح این‌که عناصر بسیط چهارتا هستند و افلاک در نظر آنان شکل مشترک دارد، پس شکل‌هایی که برای اجزاء عناصر و افلاک وجود دارند مجموعاً پنج شکل‌اند. در این مقاله به تبیین دو شکل (شکل اجزاء نار‌‌ و شکل اجزاء ارض) عنایت شده است. در بیان هر یک از این دو شکل - که در تحریر اقلیدس شکل شانزدهم‌‌ و هفدهم مقاله سیزدهم واقع شده‌اند - به نحوۀ ساخت شکل توجه شده و پس از ذکر مفروضات مسئله‌‌، طریقۀ ساخت بیان شده و آنگاه بر صحت طریقۀ ساخت‌‌، دلیل اقامه شده است.

چکیده چکیده به‌رغم پیشرفت‌های بسیار‌‌، در حوزۀ تهیه و تنظیم مرامنامه‌های اخلاقی کار زیادی در ایران انجام نشده است. در نتیجه، تعارض‌های اخلاقی در فعالیت‌های اجتماعی و علمی به آسیبی جدّی در جامعه بدل شده‌اند. از آن‌جاکه در سال‌های اخیر بسیاری از متخصصان دغدغۀ ارائه دستورالعمل‌های اخلاقی - مبتنی بر فرهنگ ایرانی اسلامی - داشته‌‌اند‌‌، تدوین شیوه‌نامه و روش تنظیم این مرامنامه‌ها بایسته و ضروری است. مقالۀ حاضر با هدف تدوین روش‌ تهیۀ این مرامنامه‌ها انجام شد. نتایج بررسی‌‌ها نشان داد تهیۀ ‌‌مرامنامه‌‌ها از شش مرحله تشکیل یافته است: 1) یافتن مواردی که نیاز به تصمیم اخلاقی دارند‌‌‌‌؛ 2) مشخص ساختن دست‌اندرکاران نیازمند به کدهای اخلاقی‌‌‌‌؛ 3) بازشناختن چالش‌های اخلاقی در آن علم‌‌‌‌؛ ۴)تعیین اصول اخلاقی‌‌‌‌‌‌؛ ۵) تعیین رویکرد مبنایی در اخلاق و ‌‌۶) تدوین مرامنامۀ اخلاقی در آن علم. البته‌‌، لازم به ذکر است ملاحظاتی برای پیش از تهیۀ مرامنامه و برای استفاده از آن هم مطرح شده است.[1]

چکیده در میان عالمان اسلامی تأکید ابوحامد محمد غزالی بر خودکاوی و خودشناسی در شناخت عوامل و موانع تحقّق فعلِ اخلاقی، برجستگی ویژه‌ای دارد. نظر غزالی دربارۀ این‌که چرا معرفت اخلاقیِ انسان لزوماً به عمل اخلاقی متناسب با آن نمی‌انجامد به رأی ارسطو نزدیک است که علاوه بر وجود معرفت‌‌، غلبه بر ضعف اراده را نیز در این‌جا لازم می‌دانست. غزالی مراحل شش‌گانه‌ای برای شکل‌گیری عمل اخلاقی معرفی می‌کند که برای طی کردن آن لازم است تا افزون بر فراهم آوردن عوامل تحقق فعل اخلاقی‌‌، موانع پیشِ پا نیز برداشته شوند. از سخنان غزالی در احیاء علوم‌الدین به پنج مانع می‌توان دست یافت. با تحلیل سخن غزالی دربارۀ هر کدام از این موانع - به‌ویژه شیطان - و نظریۀ او دربارۀ خواطر نیک و بد در درون انسان‌‌، می‌توان احتمال بسیار داد که او منشأ تمام آنها را درونی می‌داند‌‌، نه وجود عاملی مستقل و خارج از انسان که به نحوی به درون او راه پیدا می‌کند. پذیرش چنین رأیی تأثیرات مهمی در تلقی‌‌، شناخت و معرفی عوامل و موانع اخلاقی و نیز در تربیت اخلاقی انسان دارد‌‌ و می‌تواند به صورت رأیی فراگیر‌‌، حتی تا بیرون از مرزهای یک دین و مذهب خاص‌‌، مطرح شود.

چکیده انسان به طبیعت آگاهی و خواست خود زندگی را می‌‌طلبد‌‌، به زندگی می‌‌اندیشد‌‌، از آن محافظت می‌‌کند و از هر چه بر ضد آن باشد می‌‌گریزد. مرگ‌‌، به‌ویژه آن‌‌گاه که پایان مطلق زندگی تلقی شود‌‌، بیش‌‌تر از هر چیز دیگری هراسناک می‌‌شود. هرچند اموری در زندگی برای انسان ناخوشایند باشد، ناخرسندی به اصل زندگی سرایت نمی‌‌کند و او به زندگیِ بدون آن امور می‌‌اندیشد. اصل اعتقاد به زندگی‌‌، بقا و جاودانه بودن آن به طور اطمینان‌‌آوری به پیغام پیامبران خداوند تکیه زده است. در میان دانشوران‌‌، فیلسوفان نیز برای اصل زندگی پس از مرگ دلایلی آورده‌‌اند. در میان دلایل متقن بر زندگی پس از مرگ‌‌، دلیلی که افزون بر اتقان‌‌، امکان ورود سریع و عمیق به عقل عام بشری را د، بهتر و برتر از دلیل‌‌های دیگر است. در این مقاله می‌‌کوشیم تا چنین دلیلی بر زندگی پس از مرگ نشان داده شود‌‌، دلیلی که به چیزی جز تأمل و تدبر وابسته نیست و در دسترس همگان است.

چکیده برای سخن‌گفتن از اوصاف الهی از دیرباز طریقه‌هایی مطرح بوده است و به دو دستۀ کلی سلبی و ایجابی تقسیم می‌شود که این دو خود دارای زیرمجموعه‌ها و تقسیمات فرعی‌اند‌‌؛ ازجمله تقسیم سلبی به طریقۀ سلب و سکوت‌‌، طریقه سلبی تفضیلی‌‌ و طریقه سلبی- ایجابی است. آن چه در این نوشتار مدنظر ماست بررسی دربارۀ طریقه سلبی- ایجابی و نسبت آن با بیان‌پذیری خداوند است‌‌؛ زیرا این طریقه دارای تفاسیر و معانی مختلف نزد اندیشمندان است و برخی از این معانی با بیان‌ناپذیری خداوند تضاد دارد. حال معنای طریقۀ سلبی- ایجابی نزد ابن سینا‌ و علامه حلی چگونه است؟ رابطه طریقۀ سلبی-ایجابی با بیان‌ناپذیری خداوند نزد این دو اندیشمند چگونه است؟ ابن سینا‌ در باب ذات و صفات الهی صفات واجب تعالی را به سلب‌ها و اضافه بازمی‌گرداند و با بیان‌ناپذیری صفات و ذات الهی موافق نیست. علامه حلی به‌نوعی بازگشت از ایجابی به سلبی قائل و صفات ایجابی را از راه سلب اضداد آن‌ها می‌‌شناسد و بیان‌پذیری در صفات را نیز به توقیفیّت صفات محدود می‌کند. در این نوشتار ضمن بررسی معانی مختلف طریقۀ سلبی- ایجابی نزد اندیشمندانی چون ابن سینا‌ و علامه حلّی‌‌، موضع کلی ابن سینا‌ را که بازگشت همۀ صفات الهی به سلب و اضافه است، بیان می‌داریم.

چکیده از آموزه‌های دینی در حوزۀ معادشناسی نامۀ عمل است که بر اساس آیات و روایات در بردارندۀ همه اعمال، نیت‌ها و باو‌رهای انسان است و در قیامت بسته به نوع آن‌ها از سمت راست یا چپ به او داده می‌شود. با توجه به این‌که این نامه نمی‌تواند از سنخ کتاب و دفتر دنیوی باشد‌‌، دانشمندان مسلمان با این پرسش روبه‌رو شده‌اند که حقیقت نامۀ عمل چیست. یکی از پاسخ‌های مهم به این پرسش‌‌، تبیین فلسفی حکیم الهی ملاصدراست که حقیقت نامۀ عمل را روح و قلب انسان می‌داند. این مقاله‌‌، ضمن اشاره به دیدگاه‌های گوناگون در باب نامۀ عمل‌‌، به گزارش تبیین فلسفی ملاصدرا و بیان مبانی و نیز ثمرات تبیین او می‌پردازد و سپس نشان می‌دهد که این تبیین نه‌تنها از حیث سازگاری درونی با نظام فلسفه صدرایی از ابهاماتی برخوردار است‌‌، از جهت همخوانی با آموزه‌های دینی نیز با تأملاتی روبه‌روست.

چکیده بررسی معرفت و یقین انبیا به حقانیتِ وحی، یکی از مسائل مهم وحی و معارف بلند الهی است. در این خصوص تحلیل‌های گوناگونی ارائه شده است. برخی معرفت و یقین پیامبران را در تلقی وحی از طریق علم حضوری که خطا در آن راه ندارد، دانسته و کسانی نیز منشأ آن را آگاهی از لوح محفوظ که پیامبر با روح قدسی خود به فرشته متصل می‌شود و معارف الهی را از او دریافت می‌کند، می‌دانند. برخی اندیشمندان، علم پیامبران به حقانیت وحی را از طریق معجزه الهی معرفی کرده‌اند. دیدگاهی با استناد به ‌تجرّد ناب عقلی پیامبر و عدم دسترسی شیطانِ درون و بیرون بر مقام ‌تجرّد عقلی و مشاهدۀ حقیقت وحی از سوی پیامبر به حقانیت و عدم شک و تردید او به وحی اعتقاد دارند‌‌، ولی آن چه به عنوان راه‌حل نهاییِ مسئله قابل‌طرح است این است که وحی یک پدیدۀ اعطایی و غیر اکتسابی است و از همین‌رو، از راه‌های متعارف عقلی و شهودی به دست نمی‌آید. از سوی دیگر، هدف اعطا‌کنندۀ وحی و بعثت پیامبران‌‌، به مقتضای حکمت الهی هدایت و راهنمایی بشریت به سوی رستگاری‌‌، سعادت و کمال جاودانی است و برای نیل به این هدف، ضروری است گیرندگان وحی از عصمت و مصونیت در دریافت آن برخوردار باشند تا بتوانند پس از تلقی‌‌، پیام الهی را به‌درستی ابلاغ کرده و بدون هیچ‌گونه خطا و اشتباه به وظیفه خطیر رسالت خویش اقدام نمایند. در غیر این صورت، نقضِ غرض لازم آمده و اِنزال وحی و اِرسال رسولان بیهوده و لغو خواهد بود.