جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل مهم در مکتب اشاعره قاعدة «عادۀالله» است، این قاعده برای مقابله با قانون علیت فلاسفه پایه‌گذاری شده است، و مهم‌ترین انگیزة طرح آن پاسخ دادن به شبهاتی بوده که بر قانون ضرورت علی و معلولی وارد می‌دانسته‌اند.اصول و مبانی این قاعده سه چیز است: الف. نفی ضرورت علی و معلولی. ب. نفی خواص اشیاج. انکار فاعلیت غیر خدواند و حصر فاعلیت در خداوند متعال.این قاعده بیشتر در مباحث «نظر» در کتب کلامی مورد بحث قرار گرفته، و هدف اصلی در آن بحث و بررسی رابطة علی بین مقدمات و نتیجه است، لکن نظریة عادۀالله اختصاصی به علیت در مقام ذهن نداشته و در مورد علیت در مقام خارج نیز در برخی دیگر از مباحث کلامی مطرح است. با تحلیل این نظریه روشن می‌گردد که اصول و مبانی آن ناتمام بوده و دارای لوازم فاسد فراوانی است که نمی‌توان به آنها ملتزم شد. "تلازم این دو علم از سنخ تلازم عقلی ضروری است، چنان‌که ایجی و جرجانی در شرح نظریة حکماء می‌نویسند: (الثالث مذهب الحکماء: أنه بسبیل الاعداد، فان المبدأ) الذی تستند الیه الحوادث فی عالمنا هذا موجب عندهم (عام الفیض، و یتوقف حصول الفیض) منه (علی استعداد خاص یستدعیه) أی ذلک الفیض (و الاختلاف) فی الفیض انما هو (بحسب اختلاف استعدادات القوابل، فالنظر یعد الذهن) اعدادا تاما (و النتیجة تفیض علیه) من ذلک المبدأ (وجوبا) أی لزوما عقلیا (جرجانی، همان: 1/ 246)؛ نظریة سوم مربوط به فلاسفه است، (و حاصلش اینکه) حصول نتیجه در پی مقدمات به نحو اعدادی است، زیرا مبدأ عالم که حوادث این عالم به او مستند است در نگاه آنها غیر مختار است، و فیضش عمومی است، و حصول فیض از جانب او متوقف بر استعداد خاصی است که آن فیض او را می‌طلبد، و در حقیقت اختلاف در فیض، ناشی از اختلاف در استعدادهای قابل است، و در نتیجه، نظر به مقدمات، ذهن را آماده می‌نماید، و فیض بر او به صورت حتمی، افاضه می‌شود. و نیز ایجی و جرجانی در شرح این نظریه می‌نویسند: (الاول: مذهب الشیخ) ابی‌الحسن الاشعری (انه) أی حصول العلم عقیب النظر (بالعادة) و انما ذهب الی ذلک (بناءا علی أن جمیع الممکنات مستندة) عنده (الی الله سبحانه ابتداء) بلا واسطة (و) علی‌ (أنه تعالی قادر مختار) فلا یجب عنه صدور شی‌ء منها و لا یجب علیه أیضا (و لا علاقة) بوجه (بین الحوادث) المتعاقبة (الا باجراء العادة بخلق بعضها عقیب بعض کالاحراق عقیب مماسة النار و الری بعد شرب الماء) (جرجانی، همان: 1/ 241)؛ نظریة اول نظریة شیخ ابوالحسن اشعری است، و آن اینکه حصول علم در پی نظر، به سبب عادت الهی است، و دلیل اینکه این نظریه را انتخاب نموده این است که همه ممکنات بدون واسطه، در نگاه او مستند به خداوند می‌باشند، و خداوند قادر مختار است."

دغدغة بشر و از جمله اندیشمندان از دیرباز تا به امروز این بوده است که چگونه باید جوامعی را ایجاد کرد که به دنبال امنیت، عدالت، صلح و سعادت بشر باشد در جواب این سؤال، اندیشمندان بسیاری تئوری‌پردازی کرده‌اند و از میان آنها، فارابی در جهان اسلام و آگوستین در جهان مسیحیت، جامعه‌ای آ‌رمانی را طراحی کرده‌اند تا بتواند عدالت، امنیت، صلح و سعادت بشر را تأمین کند. در این مقاله این سؤال مطرح می‌شود که جامعة آرمانی فارابی وآگوستین دارای چه ویژگیهایی است؟ نگارنده ضمن تبیین مدینة فاضله در اندیشة هر دو متفکر، به اشتراکات و افتراقات هر دو می‌پردازد و درصدد اثبات این فرضیه است که، نظام آرمانی فارابی در مدینةالنبی’ تحقق پذیرفته و در طول زمان، قابل تحقق بوده و می‌باشد، اما جامعة آرمانی آگوستین درصدد رفع شبهه بوده، یک تئوری افسانه‌ای است نه واقعی. "اما در مدینة فاضلة فارابی، چگونگی تشکیل مدینه و ویژگیهای رئیس مدینه جانشین وی بیان شده است او ابتدا رئیس مدینه را رئیس اول معرفی می‌کند که او آن چنان کسی است که به طور مطلق نیازمند به رئیسی دیگری نیست که بر او ریاست کند؛ نه در کلیات و نه در جزئیات، نه در هیچ امری از امور؛ و بلکه بدان پایه‌ای باشد که همة علوم و معارف بالفعل او را حاصل شده باشد و در هیچ امری نیازمند به کسی دیگر نباشد که او را رهبری و هدایت کند؛ و او را هم نیروی ادراک امور و وقایع تدریجی الوقوع باشد که هر آنچه متدرجا و در طول زمان پیش آید دریابد و احکام آنها را بداند و هم نیروی ارشاد کامل داشته باشد که دیگران را در جهت آنچه می‌داند، از اعمال و کارهای خوب، هدایت و راهنمایی نماید؛ و نیز نیروی قوی و کامل داشته باشد که به وسیلة آن وظایف هرکس را به درستی معین کرده و هرکسی را به کاری که باید انجام دهد و معد برای آن می‌باشد رهبری کند و بدان امر بگمارد و نیز صاحب نیرویی بود که به وسیلة آن حدود وظایف و کارهای افراد را معین کند و آنان را به سوی سعادت سوق دهد."

در مقالة حاضر به بررسی آیة مباهله (آل عمران: 61) از دیدگاهی فقهی پرداخته‌ایم. هدف از نگارش این مقاله نیز گردآوری، جمع بندی و بررسی شاخه‌ها و فروع مختلف فقهی و دیدگاههای متفاوت علمای مسلمان در مورد این آیه و بررسی و تطبیق این دیدگاهها در حد توان و قدرت نگارنده می‌باشد. در همین جهت تلاش ما این است که آیة مذکور را به طور کامل بررسی کنیم و تا حد امکان دلالتهای پنهان در آن را مشخص سازیم و دلالتهای جدیدی از آن را که به نوعی به جهان امروزی نیز مرتبط است – مانند مشارکت زن مسلمان در رخداد‌های مهم و سرنوشت ساز جامعه - استخراج نماییم. "«بهله الله» و «ابهله الله» نیز در این زمینه آمده است (زمخشری، همان: 1/ 434) گفته‌اند: منظور از صیغة فعل «نبتهل»، باب مفاعله است، و افتعلوا در اینجا به معنای تفاعلوا به کار رفته؛ مانند: «اشتوروا» در معنای «تشاوروا» (طبرسی، تفسیر مجمع البیان: 2/ 308) و همان‌گونه که گفته شده: «اقتتل القوم و تقاتلوا و اصطحبوا و تصاحبوا» (رازی، همان: 8/ 87)، یعنی مباهله از دو طرف به معنای نتباهل می‌باشد (زمخشری، همان: 1/ 434) می‌گویم: هرچند باب افتعال در ظاهر گاهی اوقات درمعنای مفاعله نیز به کار می‌رود، ولی مقام در اینجا این‌گونه نیست و مفاعله در این آیه با توجه به سیاق آیه به دست می‌آید، به ویژه با در نظر گرفتن ابتدای آیه که دلالت بر گفت‌وگو بین دو نفر دارد و منظور در اینجا صیغة «افتعل» نیست. علامه طباطبایی معتقد است کاربرد صیغة جمع در «کاذبین» بر این امر دلالت دارد که دروغ‌گویان در هر کدام از دو طرف مباهله که قرار گیرند، به هر حال باید به صورت جمع و گروه باشند، به همین دلیل، اگر این دعا و مباهلة بعد از آن فقط بین پیامبر’ و مسیحیان نجران انجام می‌گرفت، یعنی یکی از طرفین مفرد و دیگری جمع بود، باید جمله به گونه‌ای می‌آمد که قابل انطباق بر مفرد و جمع باشد، مانند اینکه بگوییم: «فنجعل لعنة الله علی من کان کاذبا»، یعنی لعنت خدا را بر هر که دروغگوست قرار دهیم (همان: 3/ 224)."

شناخت کامل نسبت های میان دو مفهوم کلی در منطق تعریف و منطق استدلال اهمیت فراوانی دارد. چرا که تعریف دقیق مفردات و حکم درست میان آنها، همچنین انتقال از یک یا چند حکم میان آنها به حکمی دیگر، فقط با شناخت کامل این نسبت ها امکان پذیر است.برای دستیابی به این هدف، بحث و بررسی در سه زمینه لازم است:1-نسبت های ممکن میان دو مفهوم کلی؛2- رابطه «نسبت میان دو مفهوم کلی» با « نسبت میان دو نقیض آنها»؛3-رابطه «نسبت میان دو مفهوم کلی» با «نسبت میان عین یکی و نقیض دیگری».در این نوشتار، نسبت های میان مفاهیم کلی در سه زمینه یادشده در ضمن سیزده قانون بررسی و دستاوردهای هر کدام در منطق تعریف و منطق استدلال بیان شده است.

همیشه صادق دانستن پنج گزاره موجهه توسط خونجی و همیشه صادق نبودن این گزاره ها در هیچ یک از سیستم های منطق موجهات، ذهن ما را به این رهنمون می سازد که منطق موجهات خونجی با دیگر سیستم های منطق موجهات، تفاوت دارد. در این مقاله، سیستم منطق موجهات خونجی را معرفی کرده و به بیان شباهت و تفاوت آن با دیگر سیستم های منطق موجهات پرداخته ایم.

در زمینه ارتباط علم منطق با زبان و علوم زبانی، دیدگاه های مختلف که گاهی با افراط و یا تفریط همراه است، مطرح شده است. در نظر بعضی از متفکران غرب، منطق به علوم زبانی فروکاسته می شود؛ همان گونه که در نظر بعضی دیگر به روان شناسی تحویل می شود. از نگاه اندیشمندان مسلمان، چنین تحویل و فروکاستی پذیرفته نیست ولی با این حال، آنان در پی بررسی ارتباط منطق با علوم زبانی هستند؛ زیرا بخشی از مباحث منطقی حول محور الفاظ و دلالت آن ها می چرخد.در این نوشتار به شواهدی که دال بر ارتباط بین منطق و علوم زبانی است، می پردازیم تا از سویی، نادرستی تحویل منطق به علوم زبانی و نیز بی ارتباطی منطق با علوم زبانی را نشان دهیم و از سوی دیگر، به شباهت و تفاوت های مباحث الفاظ در علوم زبانی با این مباحث در منطق اشاراتی کرده باشیم.

گزیده نویسی در منطق، سنت متداولی بوده است که حکیمان در سده های مختلف بدان روی آورده اند؛ سنتی که در سده هفتم هجری به اوج خود رسید. از نوشته های سودمند این عصر رساله «الوظائف فی المنطق»، تالیف شمس الدین محمد بن موسی مغربی (683ق) است که همچنان به صورت خطی باقی مانده و حتی بیش تر مراکزی که نسخه ای از آن را نگه می دارند، نام نویسنده و عنوان رساله را نشناخته و آن را با عنوان «رساله فی المنطق» و به صورت مجهول المولف معرفی کرده اند. نوشتار پیش رو بر آن است پس از بیان مقدمه ای در معرفی اجمالی این رساله و نسخه های مورد استفاده از آن در روند تصحیح، متن مصحح آن را همراه با تعلیقات مصحح در اختیار منطق پژوهان قرار دهد.

تعریف، به ادعای منطق دانان، راهکاری برای اکتساب علوم نظری است. اما این راهکار از سوی بسیاری مورد نقد قرار گرفته است. از مهم ترین نقدها، نقد فخررازی است که می توان آن را نقد بر مبانی معرفت شناختی تعریف دانست. وی: اولا، مدعی است که چون تقسیم علم به بدیهی و نظری محال است، اکتساب نظری به وسیله بدیهی نیز محال است؛ ثانیا، تعریف حدی تحصیل حاصل است و تعریف رسمی به دنبال مجهول مطلق رفتن. بنابراین، تعریف حدی و رسمی محال است.مقاله پیش رو می کوشد با توجه به درجات معرفت، به نقد نخست وی پاسخ گوید؛ همان گونه که ارزش و کارکرد علم بدیهی و نظری متفاوت است، راه های تحصیل هریک نیز متفاوت است. بنابراین، راهی نیست جز اینکه تقسیم علم به بدیهی و نظری را قبول و در پی آن، تحصیل هریک به شیوه خاصی را بپذیریم. پاسخ سخن دوم ایشان آن است که اگر به رابطه اجزا با کل توجه کنیم، چنانکه فخررازی خود، اعتراف دارد، در آن صورت، متوجه می شویم که تعریف حدی، تحصیل حاصل و تعریف رسمی، به دنبال مجهول مطلق رفتن نیست.

منطق دانان برای تحقق یک برهان حقیقی، شرایطی را برای مقدمات برهان لازم دانسته اند. این شرایط به متفکر کمک می کند که برهان را از برهان نما جدا کرده، در نتیجه بتواند به سادگی در بحث های علمی از برهان حقیقی بهره ببرد. به تعبیر ساده این شرایط، حد نصاب تحقق یک قیاس برهانی هستند.شرایطی که عالمان منطقی برای مقدمات برهان لازم دانسته اند عبارت اند از:1- از منظر ماده «یقینی» باشند؛ 2- نسبت به نتیجه «اقدم عند العقل (اعرف عند العقل یا اعرف من النتائج)» باشند؛ 3- با نتیجه «مناسبت» داشته باشند؛ 4- دارای «ضرورت» باشند؛ 5- «کلیه» باشند؛ 6- در برهان لمی، مقدمات باید نسبت به نتیجه «اقدم عند الطبع» باشند.منطق دانان در بخش تصدیقات، قوام هر استدلال را به دو حیث صورت و ماده آن می دانند. برهان مطابق با تعریف اندیشمندان منطقی قیاسی است که از مقدمات یقینی برای دست یابی به مطلوبی یقینی تشکیل شده است؛ ثمره این قیاس، همیشه قضیه ای یقینی است. با دقت در این تعریف درمی یابیم که برهان از حیث صورت، دارای صورتی ضروری الانتاج، یعنی قیاس می باشد. هم چنین از حیث ماده نیز مشتمل بر ماده ای یقینی است. بنابراین در تعریف استدلال برهانی دو حیث صورت و ماده که قوام یک استدلال را تشکیل می دهند بررسی شده است.اگر قوام یک استدلال به دو حیث صورت و ماده آن است، و از سویی نیز قیاس برهانی از منظر صورت استدلال و ماده استنتاج مشتمل بر عالی ترین صورت و با ضمانت ترین ماده است، منطق دانان با ذکر شرایط مقدمات برهان در پی بیان چه چیزی هستند؟ به تعبیر ساده، شرایط مقدمات برهان چه چیزی را مضاف بر صورت و ماده برهان، بررسی می کند؟ آیا با وجود تعریف تامی که از برهان ارائه شد، نیازی به ذکر شرایط مقدمات برهان هست؟ اگر نیاز است این شرایط چه گره ای از کار معلم یا متعلم این دانش خواهد گشود؟در این مقاله کوشیده ایم با توجه به این پرسش، شرایط مقدمات برهان را تحلیل و بررسی کنیم.

حملیه مردده المحمول، نام آشنایی در منطق است؛ با این حال بسیار اتفاق می افتد که بین آن و منفصله در معنا و لفظ تفاوتی نمی نهند، در حالی که این تفاوت لازم است؛ زیرا احکام این دو متفاوت اند. ما نخستین بار در مقاله «مردده المحمول و کاربرد آن در استدلال های مباشر و قیاس های اقترانی»، احکام منطقی آن را استخراج کردیم، که در برخی موارد کاستی هایی داشته است. آقای فلاحی به نقد این مقاله پرداختند که به نظر می رسد بیش تر نقدهای او وارد نیست که در این مقاله به کاستی های مورد اشاره در این نقدها خواهیم پرداخت.