جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در قرآن آیات فراوانی در باره اعتقادات، تاریخ و سرگذشت دیگر ادیان وجود دارد که برای تفسیر این آیات می‌توان دو رویکرد داشت: نخست، با تکیه بر منابع اسلامی مانند منابع روایی، کتاب‌های تاریخ و آثاری که مسلمانان در باره ملل و نحل نگاشته‌اند، این آیات را تفسیر کرد که البته کاری بس ارزشمند است؛ دوم، مفسر با نگاهی جهانی به کارکرد تفسیر می‌کوشد آیات در باره هر دین را با مراجعه به منابع اصیل همان دین تفسیر کند تا بتواند از هر دیانت یا ملتی، تفسیری منطبق با واقع و مسموع نزد اهل علم به دست آورد. در این مقاله کوشش‌های تفسیری مفسران مسلمان را بر مبنای رویکرد دوم بررسی می‌کنیم. موضوع اصلی بحث، تفسیر آیات در باره یهودیّت است که در پی یافتن شواهدی از استنادات مفسران مسلمان به منابع غیر اسلامی برای تفسیر این آیات، مهم‌ترین آثار تفسیری از قرون نخستین تاکنون را مرور می‌کنیم. طبیعی است حجم این گونه استنادات در مقایسه با استنادات رویکرد نخست ناچیز است؛ اما گام ‌نهادن در این مسیر جز از رهگذر آشنایی با کوشش‌های گذشتگان میسر نمی‌شود. از دیر باز تا کنون مفسران شیعه نمایندگانی شاخص در این عرصه داشته‌اند که پژوهشگران در زمینه تفسیر و ادیان باید به آثارشان توجه جدی داشته باشند.

بی‎تردید روایات تفسیری اهل ‎بیت:، ‎‎‎‎مهم‎ترین ابزار فهم کلام وحی است و عالمان ژرف‎اندیش امامیه، مجموعه این روایات را از زمان صدور آن در قالب‎های گوناگون عرضه کرده‎اند که در گذر زمان و همراه عوامل دیگر، سبب پدیدآمدن مکاتب، مدارس و جریان‌های تفسیری شده است. هر چند اکنون از انبوه میراث‎های تفسیری، اندکی باقی مانده؛ اما بازشناسی جریان‎های تفسیری در آثار متقدمان، گامی سودمند برای فهم وحی است و با آن رابطه‏ای تنگاتنگ دارد. نوشتار حاضر در باره مجموعه روایات قرآنی شیخ القمیین، محمد بن الحسن بن الولید، شخصیت اثرگذار در مدرسه حدیثی قم و صاحب «تفسیرالقرآن» است؛ از این ‎رو پس از کنکاش مختصر ابعاد شخصیتی‎اش، مجموعه روایت تفسیری وی از جهت اِسنادشناسی و محتواسنجی ‌‌‌‌بررسی، و آمار لازم عرضه می‎شود. در اسنادشناسی، از میزان فراوانی نقلِ او از اساتید و نمونه‎های نقل‎هایش از مصادر پیشین بحث، و در محتواسنجی، احادیث وی در دو بعد موضوعی و کاربردی سنجیده می‎شود. بدیهی است، به‎کاربردن روشی مناسب و نوین می‏‏‏‏‏تواند در بازشناسی جریان‎های تفسیری و احیا دیدگاه متقدمان در این حوزه مفید باشد.

ابان بن تغلب (م 141 ق) از سرآمدان شاگردان مکتب اهل بیت: بود که افتخار همراهی امامان معصوم زمان خود را داشت. مهارت وی در علوم گوناگون به شخصیت او جامعیتی بخشید که هم شیعه و هم اهل سنّت را به ستایش وا داشت. ابان، معارفی ناب آموخت و هم‌زمان به پرورش و تدوین ‌‎آن‌ها ‎‌‏‏‏‏‏‎‌‏‏‏‏‏‎‌‏‏‏‏‏پرداخت. تألیفات ابان همچون انبوهی از نگاشته‌های عصر وی به دست ما نرسیده است؛ اما میان آثار موجود می‌توان محتوای آن‌ها را تا حدودی ردیابی ‎‎‎‎و بازیابی کرد. این نوشتار بر آن است تا جایگاه ابان بن تغلب را در تفسیر قرآن بیان، و ویژگی‌های تفسیر «غریب القرآن» یا «معانی القرآن» وی را بازگو نماید.

نوشتار پیش روی تلاشی است در راستای معرفی یکی از کهن‌ترین تفاسیر شیعه که توسط یکی از اصحاب امام باقر7 به نام زیاد بن منذر، مشهور به «ابو جارود»، نوشته شده است. این تفسیر منسوب به امام باقر7 و گونه‌ای جمع‌آوری ابو جارود از روایات تفسیری ایشان است. «تفسیر ابو جارود» در کشمکش‌های روزگار از میان رفته و تنها راه دست‌یابی بدان، روایات پراکنده‌ای است که به کتاب‌های حدیثی و تفسیری عالمان پس از وی بویژه تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی راه یافته است. این مقاله در دو بخش شناخت‌نامه ابو جارود، و شناخت‌نامه «تفسیر ابو جارود»، این مهم را بررسی می‌کند.

اعتبارسنجی منابع تفسیر روایی شیعه و اهل سنّت، از دو طریق سندی و محتوایی، ممکن و لازم است. منابع تفسیر روایی در هر دو حوزه شیعی و اهل سنّت، به منابع متقدم و متأخر تقسیم می‌شود. از این رو، منابع تفسیر روایی، در چهار گروه تصور می‌شود. در این مقاله، منابع متقدم و متأخر شیعی، بررسی و اعتبار سنجی دو گروه دیگر، یعنی منابع متقدم و متأخر اهل سنّت، به‌زودی انجام و در شماره آینده منتشر می‌شود. ابتدا از تفاسیر روایی متقدم شیعی، «تفسیر منسوب به امام حسن عسکری7»، «تفسیر علی بن ابراهیم قمی»، «تفسیر عیّاشی»، «تفسیر فرات کوفی»، و «تفسیر حِبَری» و سپس از تفاسیر روایی متأخر شیعی، تفسیر «الصافی»، «البرهان»، و «نور الثقلین» و نیز با اندک اشاره‌ای، تفسیر «کنز الدقائق»، «تفسیر معاصر»، و «التفسیر الاثری الجامع» بررسی شده است.

نَسخ، از مسائل بحث‏انگیز قرآن کریم است و ماهیت، امکان، مصادیق و مسائل آن، مباحث گسترده‏ای را در قرآن‏پژوهی برانگیخته است. محصول این مباحث، به گونه مستقیم یا غیر مستقیم، بر علومی همچون تفسیر و فقه اثر می‏گذارد. بازشناسی نظریه نسخ قرآن از نگاه روایات اهل بیت:، مفهوم و گستره آن به همراه پاسخ به مسائل و شبهات آن، موضوع اصلی این مقاله به شمار می‌آیند که با رویکردی تحلیلی سامان یافته است.