جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطالعه تاریخ اسلامی و ادب عربی، ما را با روایت‌های گوناگونی دربارۀ شخصیت فرهنگی، سیاسی و اجتماعی سکینه، بنت الحسین(ع)، از بانوان بزرگ و فرهیختۀ خاندان نبوت آشنا می‌سازد. او از معدود بانوانی است که شخصیت علمی و فرهنگیش در بسیاری از کتابهای ادبی و تاریخی به دقت ذکر شده ‌است. تحلیل گران مسائل تاریخی در حوزه‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به تناسب نوع دیدگاه خود، نگرش ویژه‌ای به اخبار گزارش‌ شده در بارۀ سکینه بنت الحسین(ع)، داشته‌اند. در این مقاله این گزارش‌ها را بررسی‌کرده و به این نتیجه رسیده‌ایم که او بانویی عفیف، ادیب، هوشمند و آگاه به مسائل سیاسی و اجتماعی زمان خود بوده و با درک و انتخاب موقعیت‌های مناسب، برای بیان جایگاه خود و دفاع از تبار و خاندان خویش و بزرگداشت نام اهل بیت(ع) در آن برهۀ سخت از تاریخ تشیع روش ویژه‌ای را برگزیده است.

مسلمانان شبه قاره هند از سده هجدهم میلادی به سبب آغاز دوره استعمار و با توجه به شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، در مواجهه با مسائل جدید جامعه، بیشتر بر انجام فعالیت‌های فرهنگی متمرکز شدند. بدین منظور با تأسیس مدارس دینی به سبک جدید، موجب ایجاد تحولی چشمگیر در میان مسلمانان شدند. از مجموعه مدارس اسلامی هند، مدرسه دارالعلوم دیوبند که از نیمه سده نوزدهم میلادی فعالیت خود را آغاز کرد، ویژگی‌های برجسته‌ای دارد. بنیانگذاران این مدرسه در طراحی نظام آموزشی، برنامه درسی، شیوه‌های تدریس، ارائه آموزش به زبان اردو و نیز ساختار اداری و مالی مستقل مدرسه، به مدارس جدید انگلیسی نظر داشتند. با این حال، محتوای آموزشی و کتاب‌های درسی تماماً همان متون کلاسیک اسلامی بود و علما از تدریس دروس جدید و نیز آموزش زبان انگلیسی خودداری کردند. مدارس دیوبندیه در طی چند دهه گستره جغرافیایی وسیعی را در هند فراگرفت و شمار زیادی از فارغ التحصیلان آن، به عنوان علمای دینی در عرصه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی، فعالانه حضور یافتند. از جمله کارکرد‌های این طبقه اجتماعیِ جدید، تعریف نوینی بود که برای هویت فردی و جمعی مسلمانان هند - جامعه‌ای در حال گذار از سنت به تجدد- ارائه دادند. علمای مدارس دیوبندیه با مراجعه به کتاب و سنت از یک سو با لحاظ شرایط جدید از سوی دیگر، هویت فردی و اجتماعی خویش را باز تعریف کردند و بر رغم پایبندی به سنت، اصلاح و تحول در آن را نیز پذیرفتند.

تاکنون تحلیل روشنی از تاریخ تحولات سیاسی سرزمین خوارزم در قرون سوم و چهارم هجری ارائه نشده است. برخی از پژوهشگران، همه خاندانهای سیاسی از عصر باستان تا حکومت آل مأمون را، به اشتباه خوارزمشاه خوانده و آنها را استمرار سلسله باستانی آل آفریغ دانسته‌اند. از این رو آل آفریغ و آل عراق را نیز حکومتی واحد به شمار آورده‌اند! اما ابهامات تاریخی زیادی درباره این موضوع وجود دارد و در تحلیلی استنادی، نمی‌توان این دو خاندان را یکی دانست. این اشتباه از آنجا ناشی شده که آخرین زمامداران آل آفریغ که نامهای اسلامی عبدالله و منصور را برای خود برگزیده بودند، ظاهرأ پس از نیمه قرن سوم هجری/ نهم میلادی، در آشوب‌هایی که منجر به فروپاشی حکومت طاهریان و تثبیت دولت صفاریان در خراسان شد، فعالانه حضور داشتند. این افراد که در منازعات میان سامانیان و صفاریان نیز به طرفداری از صفاریان پرداختند، پس از پیروزی سامانیان، از میان رفتند، اما سامانیان فردی به نام عراق ابن منصور را به زمامداری خوارزم گماشتند. وی که ظاهراً هیچ ارتباطی با آل آفریغ نداشت، حکومتی را در خوارزم بنیان نهاد که تابع سامانیان بود و خوارزم شاه خوانده می‌شد. بنابراین، حکومت خوارزمشاهیان آل عراق بر خوارزم را که حدود یکصد سال به طول انجامید، می توان حد فاصل زمامداری خوارزمشاهیان آل آفریغ و آل مأمون دانست. مقاله حاضر تلاش دارد تا نخستین بار، به تحلیل مستند حوادث این دوره تاریخی بپردازد.

نوشتار حاضر با بررسی تأثیر نظامیگریِ ممالیک مصر بر روک حسامی و ناصریبدین نتیجه دست یافته است که سپهسالاران و صاحب‌‌منصبانِ نظامیِ ممالیک، به دلیل سلطۀ مطلق بر نواحیِ اقطاعیِ گستردۀ خویش و نیز درآمدهای فراوان ناشی از دست اندازه‌ی به دیگر اراضی مصر، به حدّی قدرتمند شدند که قدرت سلطان را محدود کردند و گاه به مقام سلطنت چشم طمع بستند؛ آنان در ابتدا، بخش اعظم زمین‌های مصر، یعنی بیست قیراط از کلِ بیست و چهار قیراط را در دست داشتند. از این رو سلاطین مملوکی با هدف مهار قدرتِ افسارگسیختۀ امیران و تغییر ساختار قدرت، اراضی مصر، موسوم به روک حسامی و ناصری را مسّاحی و ساماندهی دوباره کردند. امّا این سیاست موثّر نیفتاد و موجب نارضایی و شورش شد و برای ارتش، خاصّه اجناد حلقه و زمین‌های زراعی مصر نیز پیامدهای ناگواری در پی داشت.

نیازمندی‌های دو سویه ایران و هند و سیاست‌ شاهان صفوی برای توسعۀ تجارت از عوامل اصلیِ برقراری مناسبات دوستانۀ تجاری و سیاسی بین ایران و هند در دورۀ صفویه بوده است. از این رو مناطق مختلف ایران به ویژه اصفهان، به بازارِمناسبی برای کالاهای هندی و فعالیت بازرگانان آن سرزمین تبدیل شد و هزاران نفر از هندیان از جمله بانیان، مولتانیان و صِدّیقیان در کنار بازرگانان دیگر چون ارامنه، به فعالیت تجاری در این شهر مشغول شدند. اگرچه این بازرگانان هندی در تجارت ایران نقش بسزائی داشتند، اما به سبب اشتغال به فعالیت‌هایی چون صرافی، رباخواری و خارج کردن پول و مسکوکات، آسیب‌هایی از جانب آنان به اقتصاد ایران وارد گردید. از یررسی این اقدامات، گاه چنین برمی‌آید که آسیب‌های فعالیت بازرگانان هندی برای اقتصاد ایران، بیش از منافع آن بوده است، اما نتیجۀ این پژوهش نشان می‌دهد که این نگاه، چندان واقع‌بینانه نیست و منافع حضور این بازرگانان از آسیب‌های آن بیشتر بوده است. در این مقاله ضمن بررسی تأثیربازرگانان هندیِ مقیم اصفهان بر تجارتِ دورۀ صفوی، دلایل حمایت پادشاهان صفوی از آنها، به رغم پرداختن به برخی اقدامات غیر سالم بازرگانی، بررسی شده است.

سبک خاص رهبری حسن صباح و اطاعت محض و داوطلبانه پیروان وی، نمونه‌ای شاخص‌ برای مطالعات سبک‌شناسی رهبری و فرایند اطاعت محض است. در این پژوهش از دو رویکرد برای تجزیه و تحلیل عوامل ناظر بر اطاعت محض اسماعیلیان از حسن صباح استفاده شده است. در رویکرد نخست، از منطق ارسطویی استفاده گردیده و ابتدا با استفاده از روش اقدام‌پژوهی تاریخی، دلایل اطاعت محض اسماعیلیان از حسن صباح، بررسی شده و با استفاده از نرم‌افزار MAXQDA، 4 شاخص اصلی و 46 زیرشاخص از مجموعه داده‌ها شناسایی گردیده است. در رویکرد دوم، از منطق فازی استفاده شده و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی از نوع تحلیل محتوا و با استفاده از نرم‌افزار MAXQDA، 4 شاخص اصلی و 18 زیر‌شاخص از مجموعه داده‌ها شناسایی شده است. در پایان، با مراجعه به خبرگان و با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی و همچنین تحلیل سلسله مراتبی فازی، به اولویت‌بندی، مقایسه و تجزیه و تحلیل دلایل اطاعت محض اسماعیلیان، در دو رویکرد پرداخته شده است.

اجازه، اصطلاحی برای گواهینامه‌های متنوّع علمی است که اعطا، دریافت و گردآوری آنها در دانش حدیث اسلامی ریشه دارد. اجازات حدیثی گونه‌ای از این گواهینامه‌ها هستند که به مُجاز حق می‌دهد متن خاصی را از صادرکنندۀ آن (مُجیز) به نسل بعدی شاگردان منتقل کند و جایگاه شاگرد را در زنجیرۀ متصل مشایخ (اِسناد) که به مؤلف اصلی متن بازمی‌گردد، تثبیت می‌کند. علاوه بر این دو هدف اصلی، متن اجازات روایی، دربرگیرنده آگاهی‌های زیادی در شاخه‌های مختلف علوم‌اند. مطالعه و بررسی دقیق این متون که از اسناد مهم تاریخی به ‌شمار می‌روند، در پژوهش‌های تاریخی بویژه در شناسایی زوایای کمتر شناخته‌شدۀ سنّت علمی امامیه و شبکه‌های به هم پیوستۀ عالمان، بسیار سودمند است. این نوشتار می‌کوشد تا با ذکر نمونه‌های متعدد، کارکردهای مختلف اجازات حدیثی از جمله دستیابی به شرح حال عالمان امامی، آشنایی با میراث علمی آنها، بررسی اصالت منابع مکتوب، شناسایی کتاب‌های متداول در حوزه‌های مختلف علمی، اطلاعات جغرافیای مناطق شیعی نشین و داده‌های فراوان تاریخی دیگر را در پژوهش‌های تاریخی دورۀ صفوی، نشان دهد.