جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه‌ی اگزیستانسیالیسم را فلسفه‌ی اصالت وجود گفته‌اند؛ فلسفه‌ی که از اگزیستانس و اصالت بشر سخن می‌گوید. مفهوم مرکزی‌‌ این فلسفه «انسان» است؛ زیرا وجود انسان، نقطه‌ی عزیمت همه‌ی کنش‌های انسان است. اگزیستانسیالیست‌ها به‌رغم اختلاف منظر در اتخاذ رویکرد دینی و الحادی، اما از یک وجه مشترک برخوردارند که عبارت است از اصلِ محوریِ اگزیستانسیالیستیِ «تقدم وجود بر ماهیت». معنای تقدم وجود بر ماهیت این است که فلسفه را باید از «درون‌گرایی» آغاز کرد و این مسئله در اگزیستانسیالیسم سارتر نمود بیشتری دارد. سارتر اصول خود را در شعار سه‌کلمه‌ی «تقدم وجود بر ماهیت» قرار داد و همین امر، اگزیستانسیالیسم او را تعریف می‌کند. دوبووار که در پارادایم اگزیستانسیالیسم سارتری می‌اندیشد، فمینیسمِ اگزیستانسیالیستی را تئوریزه کرد. نیچه، از «مرگ خدا»، «نیهیلیسم» و «نظریه‌ی قدرت»(اراده معطوف به‌قدرت) سخن گفت و از روحیه‌ی سکولاریستی و خدامردگیِ حاکم بر جهانِ مسیحیت خبر داد و بدین‌سان، فضای سکولاریسم و لائیسیسمِ حاکمِ بر غربِ مدرن را پیش‌بینی کرد. مسئله‌ی اصلی و مفهوم مرکزی هایدگر «دازاین» است و هایدگر از این واژه‌ی آلمانی به‌معنای «هستی» یا «وجود» چونان اصطلاحی فلسفی برای دلالت بر «انسان» استفاده کرد. دازاین بیانگر نحوه‌ی وجود انسان است و اگر انسان به‌عنوان واقعیتی خارجی لحاظ شود، آنگاه دازاین خواهد بود. فهم ابراهیم در مقام پدر و نماینده‌ی ایمان و شهسوار تسلیمِ مطلق، مسئله‌ی کیرکگور بود و فهم این مسئله، پارادایم «ایمان‌گرایی»، جهشِ ایمان و رابطه‌ی عقل و ایمان را به‌میان آورد. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-توصیفی، به‌هدف بررسی این مسائلِ بنیادینِ اگزیستانسیالیستی تدوین شده است.

نویسنده در این نوشته تلاش می‌کند تا اهمیت فضا یا محیط را در پژوهش کیفی و تأثیر آن بر نتیجه را بررسی نماید. این ماده است که ما با تکیه به آن معنی را می‌سازیم. منظور از ماده، محیط یا فضایی است که پژوهشگر در آن زندگی می‌کند و هیچگاه از آن جدا نیست. از آنجایی‌که ماده در زمان سیال است، ارتباط ذهنیِ پژوهشگر نیز با محیط همواره در یک ارتباط سیال قرار دارد. معانی ایجاد شده به‌صورت مفاهیم انتزاعی، استعاره و تجسم معنا در لفظ به‌وجود می‌آید. این معانی همانند محیط یا ماده دارای جهات مختلف است که روابط اجتماعی را پیوند داده، بر آن تأثیر می‌گذارد و از آن متأثر می‌شود. هرچند که مبنای معناسازی یا مفهوم‌سازی ماده است، ولی محیط یا فضا مفهومی انتزاعی است که جمع آن را از طریق غیرتجربی انتزاع نموده است. از آنجا که فضا بُعد مهمی از پژوهش کیفی است، اگر به آن توجه نشود، جنبه‌ای مهمی از پردازش معنی مغفول می‌ماند. در نتیجه، نمی‌توان تجربه‌ی انسانی منجر به شکل‌گیری و ایجاد علوم را به‌خوبی ترسیم و ارائه کرد. بنابراین خیلی مهم است که مکان‌مندی در پژوهش‌های کیفی به‌شدت مورد توجه قرار گیرد. این مسئله تحت سه عنوان فضا و زمان، فضا و تجسم‌سازی و فضا و فعالیت‌های روزانه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

فضای صدور کلام معصومان، بستر تولد آن‌ها و هم‌چون قرینه حالیه، همراه کلامشان بوده است، بر این بنیان فهم صحیح از روایات در گرو تلقی احادیث همراه با فضای صدور آن‌ها است، اما خواسته یا ناخواسته، غالباً در مجموعه‌های حدیثی که روایاتش مورد رجوع حدیث خوانان و استناد اهل فن قرار می‌گیرد، عنایتی در قامت آثار این نهاد نقش‌آفرین نشده است. البته تلاش‌های برخی از فضلای معاصر در تبیین برخی زوایای مربوط به فضای صدور روایات ستودنی است. نوشتار حاضر سعی کرده با بیان راه‌های رسیدن به فضای صدور از جمله شناخت مخاطب مستقیم،خانواده نگری روایات، شناخت شئون معصومعلیه السلام، موافقت با محکمات عقلی و نقلی و عمومات فوقانی و گزاره‌های تاریخی معتبر و شناخت اندیشه‌های فقهی و عقیدتی مقابل هر امام معصوم علیه السلام و شناخت فرهنگ گفتگو و قواعد و اصول صدور متن عصر تشریع و تبیین شریعت همراه با نمونه-هایی در آثار دانشیان فقه، رسیدن به فضای صدور روایات و گونه‌های متفاوت تاثیر آن‌ها را ممکن جلوه دهد؛ پرواضح است اعتبار سنجی این راه‌ها مجالی دیگر می‌طلبد.

ادهر مال در مقاله‌اش برای به‌رسمیت‌شناختن سنت‌های متکثر در فلسفه استدلال می‌کند، زیرا به باور او این‌ها ویژگی‌های یک حکمت خالده هستند. این وظیفه‌ی فلسفه میان‌فرهنگی است که میان این دو هدف، یعنی فلسفه‌های خاص که در فرهنگ‌های مختلف یافت می‌شوند و فلسفه جهانی که از نظر فرهنگی محدود نیست، پُل بزند و واسطه شود. بنابراین، فلسفه میان‌فرهنگی از لحاظ روشی مبتنی بر مطالعات تطبیقی، به‌ویژه بر مقایسه فرهنگ‌ها و سنت‌های فلسفی آن‌ها استوار است. از نظر مال همان‌طور که یک فلسفه جهانی در هیچ کجا به‌شکل خالص و محض جود ندارد، یک نوع کثرت درونی در هر یک از فلسفه‌های محدود به فرهنگ خاص، نیز وجود دارد. به این معنا که همان چالش‌ها و مشکلاتی که در فهم و ترجمه‌ای میان‌فرهنگی است، در سطوح متفاوتی، در مطالعات درون‌فرهنگی نیز رخ می‌دهد. بر اساس این ملاحظات، مال مدعی است برای تبدیل‌شدن فلسفه به میان‌فرهنگی، نیاز به تغییر نگرش ذهنی، باز کردن پنجره فهم و تفکر، رهاسازی سنت‌های فلسفی که تا به امروز به این عنوان شناخته‌نشده‌اند و بازنویسی تاریخ فلسفه داریم تا بتوانیم نوعی وحدت نه به مفهوم یکنواختی و یک‌دستی در فلسفه‌ها و سنت‌ها را دنبال کنیم.

کیرکگور و لویناس هر دو فیلسوف فردیت‌اند. لویناس در آزادی دشوار و نام‌های خاص به شدت از کیرکگور انتقاد می‌کند و او را به سوبژکتیویسم، خشونت و دست‌کم‌گرفتن اخلاق متهم می‌کند. با این‌حال، فاصله‌ای که هر دو را از هم جدا می‌کند، بسیار کوتاه است، به‌ویژه اگر کسی تعلیقات غیرعلمی نهایی کیرکگور را با دقت خوانده باشد. در این مقاله بحث می‌شود که هر دو متفکر تمامیت غیرشخصی را کنار می‌گذارند؛ نامتناهی را تقلیل‌ناپذیر می‌دانند؛ اخلاق را به سوی شخص دیگر معطوف می‌سازند و رنج را در طول زندگی ضروری می‌خوانند. مهم‌تر از همه، کیرکگور و لویناس هر دو به سوبژکتیویته به‌عنوان امری می‌اندیشند که به‌نحو بنیادین به فراتر از خود، به سوی نامتناهی اشاره دارد.

حقیقت به هر معنایی که تفسیر شود مسئله انسان است و با انسان پیوند ناگسستنی دارد. سرآغاز تفکر فلسفی هرچند برنامۀ فلسفی‌اش را از جهان‌شناسی شروع کرد، اما به‌تبع این طرح، رگۀ کمرنگی از وجود انسان به‌عنوان یک مسئله در دل ساختار حقیقت وجود ظهور کرد و به‌مرور این خط برجسته و برجسته‌تر گردید. فیلسوفان نخستین یونان این رابطه را بر اساس اموری چون «کتارسیس»، «لوگس»، «وجود» و... تدارک می‌دیدند. جنبش سوفسطائی با انگشت نهادن روی نقطه انسان و حقیقت و تغییر دادن موضوع و جهت تفکر از جهان به انسان، انسان را معیار وجود و عدم و معیار پژوهش در باب حقیقت اعلام، و با این کار عملاً بنیاد‌های حقیقت را از بن ویران و فلسفه نوپای یونانی را گرفتار بحران ساخت. سقراط و افلاطون انسان بحران‌زده سوفسطائی را دعوت به خودشناسی و تأمل عقلانی در باب همه‌چیز کرده و از این طریق جست‌وجوی شیوه‌های ممکن سلوک حقیقت را مطرح می‌سازد. این جستار با روش تاریخ‌نگاری اندیشه در پی ایضاح مسئله مذکور در مقطع تاریخی مشخص است.

بازنمایی به معنای تصور، توصیف و تولید معنا از طریق زبان، همواره مورد توجه فلاسفه بوده و پیشینۀ طولانی دارد. در این نوشتار ضمن اشارۀ مختصر به تاریخچۀ بازنمایی به خصوص به تغییر جایگاه زبان در فلسفه از ابزار اندیشه به خود اندیشه (در فلسفه تحلیلی، خصوصا اندیشۀ ویتگنشتاین متأخر) و همین طور تغییر مسألۀ فلسفه از معرفت و آگاهی نسبت به واقع، به فهم و معنا، پرداخته شده است. با توجه به این تغییر دوگانه، پرسش‌های مطرح شده در این نوشتار این است که در این پارادیم جدید، بازنمایی به چه معناست و زبان چه جایگاهی در بازنمایی دارد؟ آیا نظام بازنمایی زبانی شامل فرهنگ نیز می‌شود؟ این پرسش‌ها با تأکید بر «نظریۀ بازنمایی» استوارت هال مورد بررسی قرار گرفته است. هال، با تلفیق رویکرد‌های برساخت‌گرایانۀ نشانه‌شناختی فردیناند دو سوسور، الگوی عام زبان‌شناختی رولان بارت و گفتمان میشل فوکو، مدعی است که معنا از طریق زبان و هرگونه نظام نمادین، در فرایند نظام بازنمایی ذهنی و بازنمایی زبانی برساخته می‌شود.

«برهان صدیقین» یکی از مهم‌ترین برهان‌های اثبات وجود خداوند در فلسفه اسلامی است. شیوه‌ی استدلال در این برهان، به گونه‌ای است که چیزی جز هستی، حد وسط قرار نمی‌گیرد. این برهان اولین بار توسط ابن‌سینا مطرح شد و فیلسوفان پس از او، با ارائه تقریرهای متفاوت، به تدریج آن را کامل کردند. آخرین تقریر آن در دوره معاصر به وسیله علّامه طباطبایی، ارائه گردیده که مدعی است کمترین مئونه فلسفی و بیشترین درجه اتقان را دارد. در تقریر ایشان «واقعیت» جایگزین «هستی» شده و ادعا دارد که با پذیرش اصل واقعیت، وجود واجب‌الوجود اثبات می‌گردد. مقاله‌ی پیش‌رو با به‌کارگیری روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی و ارزیابی این تقریر پرداخته و سعی می‌کند میزان اتقان فلسفی این تقریر را نشان دهد. نتیجه‌ی این تحقیق حاکی از آن است که تقریر ایشان، نه تنها نسبت به تقریرهای پیشین، اتقان فلسفی لازم را ندارد که ای بسا نسبت به برخی از تقریرهای قبلی واجد اتقان کمتری نیز می‌باشد.

مسأله‌ی خاتم انبیا و اولیا از جمله مسایل مهم در عرفان نظری ابن‌عربی و فلسفه‌ی ملاصدرا است. پرسش مطرح این است: خاتم انبیا و اولیا در اندیشه‌ی آنان چه کسی است؟ تردیدی نیست در اینکه در اندیشه‌ی این دو قطب عرفان و فلسفه، خاتم انبیا حضرت محمد (ص) است؛ اما اینکه خاتم اولیا کیست؟ اتفاق نظر وجود ندارد. در آثار ابن‌عربی از افراد مختلف به عنوان خاتم اولیاء نام برده شده است، این در حالی است که از نظر ملاصدرا خاتم اولیا حضرت مهدی (عج) است. دیدگاه این دو عارف و حکیم اسلامی در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی مورد مقایسه قرار گرفته است. نتیجه این تحقیق نشان می‌دهد ابن‌عربی، در مورد خاتم اولیا دیدگاه روشن و یگانه نداشته است. مبتنی بر همین مفروض، -با اینکه خاتمیت حضرت مهدی (عج) بر اساس منابع اسلامی اثبات ‌شده است-، مسأله ختم ولایت، در عرفان ابن‌عربی گرفتار ابهام و باعث سوء برداشت گردیده است.

شیعه و سنی حاکمان مسلمان و جانشینان پیامبر(ص) را در طول تاریخ با نام و عنوان خاص «امام» یاد کرده است. منابع فراوان رواج این اطلاق را نشان می‌دهد. حال پرسش این است که میان انگاره‌سازی‌ها و برداشت‌های این دو گرایش فکری از مفهوم امامت و دلالت‌های ویژه این عنوان، چه تفاوت‌هایی وجود دارد؟ نوشته‌ی حاضر نشان داده که شیعه و سنی از این عنوان دو برداشت متفاوت دارد، بطوری که می‌توان گفت مفهوم امام در اطلاق دو گروه بیشتر به مشترک لفظی مانند است. از دیدگاه اهل‌سنّت امام کسی است که اداره‌ی امور روزمره جامعه را به عهده دارد. اما از نگاه شیعیان، امام علاوه برمسئولیت سیاسی، مسئولیت‌های گوناگون فرهنگی دارد؛ امام بایستی شریعت را از انحراف حفظ کند و نیز وظیفه دارد جان‌های آماده و مستعد را با هدایت به امر (نوعی هدایت تکوینی) به کمال برساند و فیض و برکت خداوند را -نه تنها به انسان‌ها بلکه- به تمام موجودات برساند. امام از نگاه شیعیان حتی اداره امور روزمره جامعه را مطابق خواست و رضایت خداوند اداره می‌کند، ولی از نگاه اهل‌سنّت این راهبری هر طوری است که ممکن شود.