جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دین، فلسفه و زبان، اجزاء لاینفک و مهم هر فرهنگی هستند، اگر قرار باشد فرهنگی­ از سرزمینی به سزمین دیگر منتقل شود و در اثر این انتقال، فرهنگ مقصد متعالی شود، باید مؤلفه­های آن به درستی، آگاهانه و با رصد کامل پاسداران فرهنگ، منتقل شوند تا زمینه­های لازم برای پذیرش، استقرار و رشد عقلانیت و دین مبتنی بر آن در جامعه­ی مقصد، مهیا شود. در غیر این صورت، تعارض جدی بین حامیان فرهنگ قبلی با طرفداران فرهنگ وارداتی رخ می­دهد. فارابی در آثارش ضمن توضیح شکل­گیری این مؤلفه­ها در اجتماع انسانی و ارتباطشان با هم، نحوه­ی انتقال آن­ها را توضیح داده و به خوبی آسیب شناسی می­کند. از نظر فارابی با رشد مهارت­های زبانی و دستیابی انسان به فنون قیاسی، فلسفه ایجاد می­شود. فلسفه با ابزار دین به وضع قانون در جامعه و هدایت آحاد مردم به سمت سعادت، می­پردازد.

براساس آموزه ماواگزینی روح القدس از جمله کارکردهای اساسی روح القدس هدایت مؤمن مسیحی به سوی حقیقت خداوند و شبیه ساختن وی به اوست. ساکن شدن روح القدس درمومن مسیحی سبب استحاله و تبدیل وی به آفریده ی نو می شود که لازمه رستگاری و تحقق فرایند تقدیس است. چگونگی ماواگزینی روح القدس در درون شخص مسیحی و نحوه تاثیر گذاری بر ایمان او برای هدایت و وصول به رستگاری، چالش جدی فیلسوفان دین مسیحی است که می کوشند به فهم معقولی از رابطه استحاله و تبدیل به آفریده ی نو در فرایند مأواگزیدن روح القدس در درون مؤمن مسیحی با وجود قدرت انتخاب و اختیار انسان در پذیرش هدایت و عدم آن، دست یابند. مدل مشارکتی آلستون می تواند به نحو معقولی از جایگاه اختیار دفاع نماید. براساس این مدل مؤمن مسیحی در روند مأواگزینی روح القدس در درون خویش، هم تا حدی به آنچه خیر است معرفت و آگاهی می یابد و هم احساس می کند مایل است واکنشی شایسته و مناسب نشان دهد. این مدل در تمام استحاله ها نقش درونی مهمی به روح القدس می بخشد و در عین حال مجال انجام کارهای بسیاری را برای فرد باقی می گذارد و اختیار او را در نظر می گیرد. از این رو این مدل می تواند به عنوان تبیینی عقلانی از جایگاه اختیار در روند هدایت باطنی روح القدس در جریان مأواگزینی، به شمار آید.

مصالح از جهت اعتبار و عدم اعتبار به سه دسته مصالح معتبر، غیرمعتبر و مرسله تقسیم میگردد. فایده‌گرایی از جهتی به دو دسته‌ فایده‌گرایی عمل‌محور و قاعده‌محور تقسیم میگردد. در فایده‌گرایی عمل‌محور بیشترین سود برای بیشترین فرد با توجه به موقعیت‌های جزیی سنجیده می‌شود و در فایده‌گرایی قاعده‌محور رعایت قواعد اخلاقی مد نظر است؛ بدون این که استثنا بردارد. در فقه مصلحت محور باید طبق قواعد عمل کرد؛ اما چه بسا در موارد جزیی به خاطر حفظ مصالح بالاتر باید مصالح پایین‌تر را فدا کرد. در فایده‌گرایی قاعده محور باید طبق قواعد پیش رفت و قاعده استثنا بردار نیست. معیارهای زمانی مصلحت، مادی و معنوی بودن مصالح و توجه و عدم توجه به دین و مصالح اُخروی، از جمله تفاوت‌های فایده گرایی و فقه مصلحت‌محور است. از سوی دیگر قاعده اُولی بودن دفع مفسده از جلب مصلحت، نیز بر مبنای فایده‌گرایی سلبی بازخوانی شده است.

حکیم رجب‌علی تبریزی از جمله فیلسوفانی است که به مسئلۀ اشتراک لفظی یا معنوی «مفهوم وجود» پرداخته است. وی ضمن اشاره به برخی از آرای پیشینیان، برهانی عقلی به سود اشتراک لفظی وجود اقامه کرده است. وی از حیث معرفت شناختی قائل به ارتباط وثیق میان مفاهیم با مصادیق بود، از این­رو نمی­توان از چنین متفکّر واقع­گرایی انتظار داشت که دربارۀ مفهومی همچون وجود، فارغ از مصادیق آن حکم نماید. همچنین عدم باور تبریزی به مفاهیم اعتباری در فلسفه نیز، با رأی او به اشتراک لفظی وجود هم­سو است. ولی برخلاف تلقّی شاگرد وی خاتون­آبادی، این مطلب دلیل اصلی گرایش حکیم به ایدۀ اشتراک لفظی وجود نبوده است؛ بلکه مخاطب اصلی تبریزی در این مسئله، صدرالدین شیرازی است که برداشت خاصی از قول به اشتراک لفظی وجود دارد و به پشتوانۀ آن، ایدۀ چالش­برانگیز تشکیک در حقیقت وجود را مطرح می­کند که به هیچ وجه مورد پذیرش حکیم تبریزی نیست.

جان هیل با قبول نقش اراده در پذیرش و شکل­ گیری، و حفظ و بکارگیری روش­های مولّد باور، بر مسئولیت انسان در برابر باورها تاکید دارد. با وجود دفاع هیل از اراده ­باوری غیرمستقیم، وی سیری تشکیکی از مستقیم و بی­واسطه بودن نقش اراده در روش کسب باور و حفظ باور تا غیرمستقیم و باواسطه بودن تاثیر آن در پذیرش و کسب باور را دنبال می­کند. هیل در شکل­دهی باورها، اراده­ باوری مستقیم را که مبتنی بر تصور مشهور دکارتی است نمی­پذیرد؛ اما با تفکیک میان اراده ­باوری مستقیم و غیرمستقیم، شرح مفهوم فعل پایه و غیرپایه و بیان روش ­ها و تکنیک­هایی هم چون تغییر رفتاری، تلاش می­ کند پذیرش و شکل­ دهی باورها را نیز تحت کنترل ارادی اما غیرمستقیم افراد تفسیر کند. در این پژوهش با بکارگیری روش تحلیلی- انتقادی برآنیم تا نشان دهیم با اصلاح و تعدیل دیدگاه هیل، پذیرش مسئولیت معرفتی براساس دیدگاه اراده­ باوری غیرمستقیم معنادار است.

حیات انسان امری خودبنیاد است و نباید آن‌را به یک حق تقلیل داد و تضمین حیات انسان در ابعاد مختلف، غایت حق‌هاست. از آنجا که جنینِ انسانی، ماهیتی بشری داشته-و این نیز مورد پذیرش طرفداران تئوری شخص‌بودگی است- و حیات دارد، صرف این حیات باید مورد حمایت بوده و جنین از شانس زنده‌ماندن برخوردار باشد؛ چه این‌که رابطه‌ی پدر و مادر با جنین-فرزند، پیوندی مالکانه نبوده، بلکه ماهیتی امانی دارد. شخص‌بودن، یک ویژگی ذاتیِ در تعریف ماهیت انسان نیست و بلکه خصوصیتی اعتباری-انتزاعی است که انسان کسب می‌کند و نباید حمایت از هستیِ موجود انسانی را به شخص‌بودگیِ او فروکاست؛ همچنان‌که باید در نظر داشت، دیدگاه واحدی در مورد ویژگی‌های شخص‌بودگی و آغاز آن وجود ندارد و باتوجه به اختلاف نظر موجود در این ارتباط، نباید حیات جنین را به عنوان امری قطعی در برابر امر غیرقطعی، مورد صدمه قرار داد.

تخصص‌گرایی و رویگردانی از سیستم‌سازی‌های کلان در فلسفه را می‌توان از رویه‌های نسبتا رایج فیلسوفان تحلیلی دانست. با این همهْ فیلسوف معاصر نیکولاس رشر، به عنوان یک از استثناهای این سنت، نه تنها با این الگو بیگانه است که حتی آن را آسیبی روش­شناختی می‌داند. این نوشتار در میان آثار رشر به مبانی فلسفی این نظرگاه، روش‌شناسی فلسفی برآمده از آن و روش‌های جزیی راهبردی آن می‌پردازد. رشر با اتکا بر مبانی معرفت‌شناختی خود (به‌ویژه انسجام‌گرایی) معتقد است که باید با رویکردی کل‌نگر و با نظر به تمام زمین فلسفه به حل مسائل آن پرداخت. با اینکه نوع سیستم‌سازی رشر، به جهت عدم غفلت از جزییات مولفه‌های سیستم، از برخی ایرادات در امان است، اما همچنان از منظر روش‌شناختی محتاج اصلاح یا تکمیل است. از مهم‌ترین خلاهای این دیدگاه فقدان یک الگوی ضابطه‌مند در مدیریت تعادلی میان جامع‌نگری و تخصص‌گرایی و همچنین در تعیین مرزهای بیشینگی سیستم است.

در مسأله «ذاتی و عرضی در دین»، معانیِ ذاتی و عرضی دچارِ خلط‌های فراوانی گشته است. در این نوشتار، با تفکیکِ معانی و معیارهای مختلف از ذاتی و عرضی، رویکردی تحلیلی برای بررسی این مسأله معرفی می‌گردد. معیارهای مذکور عبارتند از ۱. موجهاتی، ۲. مقوّمات معنایی، ۳. پیدایش جهانی، ۴. گستره تخاطبِ افرادی، ۵. گستره تخاطبِ ازمانی، ۶. مقصود بالذات، ۷. اهدافِ اصلی، ۸. بدیل‌ناپذیری، ۹. درون‌مایه معنایی، ۱۰. تحول‌ناپذیری و ثبات، ۱۱. اصالت، ۱۲. گوهر ادیان، ۱۳. اشتراکات شرائع حقه، ۱۴. سرحدات دین، ۱۵. لزوم التزام. پس از تفکیک‌های معناییِ بایسته، درستیِ تقسیمِ اجزای دین به ذاتی و عرضی بر اساسِ هر یک از این معیارها مورد بررسی قرار گرفته و صورت‌بندیِ جدیدی از مسأله ارائه شده است.

ظاهراً طبیعی است که فکر کنیم دهقان فداکار کاری فراتر از وظیفه خود انجام داده است. اما این حکم نیاز به توضیح دارد. چطور برای کاری دلایل زیادی هست و به همین سبب ستودنی است، اما وظیفه محسوب نمی‌شود؟ بحث از فراوظیفه با این سؤال آغاز می‌شود اما دامنه‌دارتر از آن است. در این یادداشت به بعضی ابعاد این موضوع اشاره می‌کنم. در این حین، به «تفسیر احتیاطی فراوظیفه» اشاره می‌کنم که اخیراً در مقاله‌ای بر اساس پیشنهادی از مسکویه ارائه شده است. بدین ترتیب، در این یادداشت به این می‌پردازم که با موضوعی مهم و منابعی مغفول روبه‌رو هستیم.

فرگه در آثار خود بحث مستقل و مستوفی در مورد دلالت شناسی کلمات نمایه­ای ندارد. اما در بعضی از آثار خود، بخصوص مقاله «اندیشه»، به مناسبتهایی در مورد بعضی نمایه­ها اظهار نظر کرده است. حاصل عقیده وی آنست که اگر جمله­ای داشتیم که شامل کلمه نمایه­ای بود آن جمله معنای زبانی دارد اما معنای به اصطلاح فنی، مورد نظر فرگه، ندارد مگر آنکه مرجع آن نمایه مشخص گردد. با توجه به خصوصیاتی که فرگه برای معنا یا اندیشه قائل است به نظر می­رسد رویکرد وی در مورد نمایه را می­توان به سایر عباراتی که مدلول محسوس دارند تعمیم داد به این بیان که برای حصول معنا یا اندیشه لازم است کلیه قیود زمانی و مکانی و سایر قیود مورد نیاز لحاظ گردند. بدین ترتیب، به نظر می­رسد می­توان گفت فرگه همه عباراتی که مدلول محسوس دارند را نمایه­ای محسوب می­کند.