جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

درحالی­که جلوه ­های هنری و جنبه­ های آوایی قرآن کریم از همان آغاز نزول وحی توجه مردم عصر را به خود جلب کرده و ایشان تحت تأثیر ترنّم موسیقایی و لحن مُنحصربه ­فرد آن قرار گرفتند، اما این موضوع جز در چند دهۀ اخیر که هم­زمان با پیشرفت دانش زبان­شناسی و آواشناسی همراه بوده است، محور مطالعات قرآنی قرار نگرفته و ابعاد و زوایای تاریک آن به­نحوِ شایسته تبیین نشده است. نظم­ آهنگ قرآن، چه در سطح واژگان و حروف و چه در سطح جملات و آیات، امروزه در مباحث اعجاز بیانی و بلاغی قرآن مورد مطالعه و تحلیل قرار می­گیرد که هدف آن نمایاندن نظم و اسلوب بدیع قرآن در ارائۀ مفاهیم و آموزه­ های دینی و اسلامی است. موضوع نظم ­آهنگ و موسیقی قرآن که دربارۀ چگونگی ارتباط لفظ و معنا در قرآن کریم بحث می­کند، دارای ابعاد و زوایای وسیع و گسترده­ ای است که از لزوم توجه به این جنبۀ مهم قرآنی حکایت دارد. در همین راستا، مقالۀ حاضر با هدف بررسی و بازخوانی آراء و دیدگاه­ های آیت­ الله سید محمود طالقانی، راجع به جنبه­ های موسیقایی آیات و هماهنگی الحان و اوزان با معانی و مقاصد آیات قرآنی به نگارش درآمده است. مفسّر در تفسیر پرتوی از قرآن، به خصوص در تفسیر سوره­ های مکی که اغلب در بخش پایانی قرآن قرار گرفته ­اند و حضور و اثر نظم­ آهنگ در آن­ها مشهودتر از بخش­ های دیگر است، به بررسی و تحلیل نظم­آهنگ آیات همت گماشته است. از جملۀ مباحثی که مفسر در بیان نظم­آهنگ آیات و کلمات قرآن و همچنین چگونگی تطبیق الفاظ با معانی و مقاصد، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است می­توان به این موارد اشاره کرد: بیان طول آیات، اشاره به آهنگ و ایقاع آیات و انواع آن، بیان لحن و اوزان آیات و انطباق و هماهنگی آن با معانی و مقاصد، نقش حرکات و حروف و مخارج آن در القای مفاهیم و معانی، ویژگی ­­های فواصل قرآنی و هماهنگی آن­ها با مضامین آیه و سوره، مقایسۀ سوره ­ها از منظر آهنگ و محتوا و نیز تقسیم و بیان آیات یک سوره از منظر نظم­ آهنگ.

مثنوی گلشن راز که مهم‌ترین و مشهورترین اثر منظوم سعد الدین محمود شبستری عارف و شاعر اوایل قرن هشتم است، اثری مختصر و کوتاه اما در یک تعامل دو سویه قوی با بسیاری از متون ادبی و عرفانی قبل و بعد از خویش است. بر اساس نظریه بینامتنیت یا تناص، متون ادبی در تعامل طبیعی با دیگر متون هم زمان و پیش از خود هستند. گلشن راز به شدت از مجموعه‌ای از متون پیش از خود از جمله قرآن، روایات نبوی و نیز از مصطلحات صوفیان و عرفای پیشین متأثر است به طوری که نمی‌شود آن را مستقل و فارغ از آن متون تحلیل و معناشناسی کرد. سهم پیدا و پنهان گزاره‌های قرآن و روایات در این کتاب قابل توجه است. مضامین، عبارات و واژگان آیات و روایات به طور ویژه به شیوه‌های مختلف ادبی اقتباس، تضمین، تلمیح، تشبیه، تمثیل، تحلیل و اشاره در گلشن راز حضور دارند. نوشتار پیش رو گزارش کاوش در چگونگی ارتباط قرآن و روایات با این اشعار از منظر نظریه بینامتنیت و بررسی وجود و تطبیق اقسام تناص در آنها و تحلیل و تطبیق پاره‌ای از این موارد است.

این نوشتار در پی آن است که به این پرسش پاسخ دهد که از دیدگاه قرآن کریم، آیا دستیابی به فلاح و رستگاری در سرای ابدی منحصر در اعتقاد و پایبندی به دین حق است؟ به دیگر سخن، کسانی که در آخرت از رستگاران و نجات یافتگان از شقاوت و عذاب به‌شمار می‌آیند، تنها از میان گروندگان به دین یا آیین حق خواهند بود یا امکان رستگاری و نجات انسان‌های باطل اندیشی که به دین حق معتقد نشده و راه باطل را برگزیده‌اند نیز وجود دارد؟ چه آیاتی از قرآن کریم بر این امکان یا عدم آن دلالت دارند، و در صورت امکان نجات‌یابی این دسته از انسان‌ها، چه شرایطی برای آن بیان شده است؟ در پاسخ‌گویی به این پرسش‌ها، پس از بیان اجمالی سابقه این مبحث در میان پیروان ادیان، واژه کفر و کافر در لغت، و اصطلاح آن در قرآن کریم و نزد فقیهان مورد بررسی قرار گرفته؛ آنگاه نظری اجمالی به اظهارات موافقان و مخالفان افکنده شده، دلایل قرآنی هریک مورد بررسی قرار گرفته است، و در نهایت با تقسیم‌بندی باطل اندیشان به سه دسته: معاند، مقصر و قاصر، دسته اخیر در حوزه اعتقادات از نجات یافتگان دانسته شده‌اند.

از آنجاکه مقوله ظن یا یقین از مسائل بنیادین فکر و دانش است، توجه به گمان و ستایش یا نکوهش آن در قرآن کریم، راه اندیشه در مبادی معرفتی دانش را می‌گشاید و از مسائل ریشه‌ای است که قرآن به آن پرداخته است. با مرور برخی آیات قرآن ممکن است به نظر برسد، تبعیت از هر ظنی از نظر قرآن ناپسند و مورد نکوهش است و در نتیجه در مواردی که قرآن کریم ظن برخی مؤمنان را ستوده است، این ظن به­معنایِ یقین است. بسیاری متکلمان و مفسران نیز بر این باورند که عقیده باید یقینی باشد و ظن در مسائل اعتقادی معتبر نیست و در نتیجه ظن را در آیات حاوی ظن به مسائل اعتقادی، حمل بر یقین کرده یا به تأویل برده‌‌اند و واژه ظن را از کلمات اضداد دانسته که دارای دو معنای ظن و یقین است. این پژوهش با مطالعه معناشناسانه آیاتی که به ستایش یا نکوهش ظن پرداخته است و توجه به قرائن پیرامونی آن و واژگانی که در یک دایره معنایی با کلمه کانونی ظن قرار دارند، این نکوهش یا ستایش و محدوده هرکدام را از منظر قرآن کریم و با بهره‌گیری از متدلوژی معناشناسی بررسی کرده است و نوع مفهوم‌سازی و جهان‌بینی قرآن در مورد ظن پسندیده و ناپسند را به دست آورده است. این تحقیق نشان می‌دهد، مجموعه کلمات مترادف، همنشین و متضاد ظن، قرینه‌ای بر حمل ظن بر یقین در آیاتی که مفسران بر یقین حمل کرده‌اند، به دست نمی‌دهد و حمل آیات بر معنای غالب ظن یعنی گمان از نظر منطق قرآن مانعی ندارد و بلکه مطابق اصل ظهور و اصالت قرآن و نیز علم و حکمت باری­تعالی است.

مسئله امامت در تاریخ اندیشه اسلامی و نیز رویکردهای مختلف این موضوع، پیشینه ای طولانی دارد. امامت، به معنای رهبری و ریاست امت است که طبعاً نوعی تبعیت و پیروی گروهی را به همراه دارد. اما سئوال این است این پشوایی و پیروی، که موجب تفاوتهایی میان مذاهب مختلف اسلامی نیز،گردیده، شامل چه قلمروی، و چه بُعدی از ابعاد زندگی دنیوی و اخروی انسان می گردد. مذاهب امامیه، معتزله و اشاعره علی رغم شباهت در بعضی ویژگی های امام، تفاوتهایی اساسی در مسئله امامت با یکدیگر دارند. این امر موجب گردیده همواره بین علما و متفکران این سه مذهب تضارب آرا در این مورد وجود داشته باشد. تحلیل و نقد آرا کلامی و دیدگاههای این متکلمان اسلامی، موجب تبیین راه حق وجایگاه امام میشود. این پژوهش باروش توصیف وتحلیل متن و به شیوه کتابخانه ای، درصدد واکاوی فلسفه وجود و ویژگی های امام ازمنظر سه متفکر برجسته اسلامی:علامه طباطبایی شیعی، قاضی عبدالجبارمعتزلی و قاضی باقلانی اشعری، است. علامه حقیقت امامت را از سنخ ولایت تکوینی و هدایت باطنی و معنوی و وجوب عقلی علی الله بیان می کند، قاضی عبدالجبار آن را مسئله ای اجرائی و عقلی و ضرورتی اجتماعی به منظور حفظ کیان اسلامی می داند. باقلانی نیز آن را فرعی فقهی و شرعی به منظور اداره امور جامعه اسلامی معرفی کرده است.

عفو از مهم‌ترین مکارم اخلاقی است که در قرآن به آن توجه و توصیه مکرر شده است. این صفت پسندیده ابعاد گوناگون و پردامنه‌ای در قرآن و ادبیات دینی دارد. در قرآن در کنار آیات بسیاری که به عفو توصیه کرده، در شمار قابل‌توجهی از آیات درخواست و طلب عفو از پروردگار «در قالب دعا» مورد تأکید قرار گرفته است. طبق آیات قرآن، هرگونه نومیدى از غفران خداوند مذموم است و انسان همواره به درخواست مغفرت از خداوند و تلاش برای رستگاری تشویق شده است. با توجه به اهمیت دعا و طلب عفو در قرآن، این پژوهش به‌طور مشخص می‌کوشد آیاتی را که به این مسئله در قالب دعا اشاره دارند بررسی معنایی و تفسیری کند؛ بنابراین پرسش اصلی پژوهش، ناظر بر این مسئله اساسی است که کدام یک از آیات قرآن به‌صورت دعایی به مفهوم عفو و بخشش اشاره دارند و در چه دسته‌بندی‌های معنایی قابل تقسیم و تفسیر هستند؟ در پاسخ به این پرسش‌ها می‌توان آیات دعایی قرآن در خصوص طلب عفو را در چهار دسته معنایی دسته‌بندی کرد. در همه این آیات، طلب عفو به‌عنوان مقدمه غفران و رحمت خداوند است و فواید فردی و اجتماعی قابل‌توجهی بر آن مترتب شده است. روش این پژوهش توصیفی- تفسیری و با تکیه بر داده‌های کتابخانه‌ای است.

تحولات انقلابی و غیر انقلابی گسترده در واپسین دهه­های پایانی قرن بیستم در اقصی نقاط جهان، ازجمله پیدایش الاهیات رهایی‌بخش در ضمن انقلاب­های آمریکای لاتین و اروپای شرقی، پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ظهور انقلاب­های رنگی در آسیای میانه، پیدایش شبه انقلاب­های عربی در خاورمیانه، گسترش فرهنگ­های غیر مسیحی در اروپای غربی و پیدا شدن حادثه تروریستی یازدهم سپتامبر در ایالات‌متحده، شرایط جدیدی را برای جهانیان رقم زد. شرایط نوین پیچیده و فراگیر آموزه­های بنیادین تجدد، ازجمله سکولاریسم را با مشکلات جدی مواجه ساخت. در پاسخ به چنین وضعیت بحرانی جدید، ایده «پست­سکولار» در آغاز قرن بیست­ویکم تولد یافت. متفکران پست­سکولار با تجدیدنظرطلبی جدی در سکولاریسم، می­کوشند پذیرش نقش مذهب در حوزه عمومی را با شرایط ویژه­ای به رسمیت بشناسند. شبیه‌سازی وارونه این شرایط در جهان سوم می­تواند تجدیدنظرطلبی در جامعه اسلامی جدید را در پی داشته باشد. این نوشتار از طریق بازخوانی این تحولات به‌عنوان زمینه پیدایش عصر پست­سکولار و بازفهمی چنین عصری، درنهایت می‌کوشد با الهام از دستاوردهای چنین عصری، برای حل معضلات فرهنگی-سیاسی جوامع اسلامی نیز در شرایط جدید تاریخی، راه‌حلی جدید جستجو کند.

یکی از مهم‌ترین و کلیدی­ترین واژ­ه­های قرآن «موت» است. موت یا مرگ در منطق قرآن دارای معنا و مفهومی خاص است که برخی از علوم را نیز تحت تأثیر قرار داده است. این واژه در بافت قرآن کریم ضمن حفظ معنای لغوی خود، با برخی مفاهیم دیگر دارای یک پیوند عمیق معنایی است. این پژوهش ضمن بررسی لغوی این واژه در قرآن، به بررسی واژگانی می‌پردازد که از مؤلفه‌های معنایی موت به شمار می‌روند. نفس، وصیت، احتضار، سکرات و غمرات، اجل، ملائکه و دنیا از واژگانی هستند که با موت پیوند عمیق معنایی دارند. ازاین‌رو، به بررسی این واژگان و ارتباط معنایی آن­ها با واژه موت پرداخته می­شود. نتیجه پژوهش نشان خواهد داد که ارتباط معنایی میان موت و مؤلفه‌های آن سبب شده تا این واژه کاملاً تحت تأثیر این واژگان و نظام معنایی مستقر در آن قرار گیرد و دارای مفهومی متمایز و متعالی در قرآن گردد.

بحث محکم و متشابه از مباحث مهمی است که قرن‌ها مورد توجه مفسران و محققان مسلمان بوده است. سرآغاز این مبحث در آیه هفتم سوره­ آل­عمران است. بااین‌همه، در قرآن صریحاً ذکر نشده کدام آیات محکم و کدام آیات متشابه است، اما هشدار مهمی را در رابطه با به‌کارگیری آیات متشابه یادآور می‌شود؛ بنابراین لازم است برای اجتناب از فتنه‌های حاصل از تفسیرها و تأویل‌هایی که به کج‌فهمی‌ها و انحرافات و درگیری‌های جمعی و اجتماعی و به‌ویژه سیاسی می‌انجامد، دو مفهوم یادشده و موضوعات وابسته، واکاوی و بازشناسی شوند. در این پژوهش سعی خواهد شد به‌اندازه توان و به‌صورت مطالعۀ موردی متن قرآن، به دو مفهوم محکم و متشابه پرداخته، رابطۀ آن‌ها با یکدیگر بررسی شود، نقش آن­ها در فهم قرآن ترسیم و رابطۀ آن­ها با زیست قرآن‌مدارانه بررسی شود.

یکی از آیات بحث‌برانگیز قرآن کریم آیة 34 سوره مبارکه نساء است که پیرامون مسائل خانواده و روابط زناشویی و سرپرستی مرد در این کانون گفتگو می‌کند. در این آیه زنان به دو گروه صالحه و ناشزه تقسیم شده‌اند و برای درمان نشوز آنان، سه راهکار بیان شده که یکی از آن‌ها «هِجر» زنان در خوابگاه‌هایشان است. پژوهش پیش رو، برای یافتن مفهومی نزدیک‌تر به‌واقع، با روش توصیفی-تحلیلی دیدگاه‌ مفسران را درباره مفهوم دستور قرآنی ﴿وَ اهجُرُوهُنَّ فِی المَضَاجِعِ﴾ مورد بررسی و تحلیل قرار داده و پس از بررسی بسیاری از تفاسیر، نتیجه می‌گیرد که اقوال مفسران درباره این بخش از آیه به شش معنای عدم آمیزش، پشت کردن، ترک خوابگاه، سخن نگفتن، درشتی و بدزبانی، بستن و زندانی کردن تقسیم می‌شوند و به نظر می‌رسد بهترین معنا، معنای نخست، یعنی عدم آمیزش و ترک جماع باشد.