جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث محکم و متشابه از مباحث مهمی است که قرن‌ها مورد توجه مفسران و محققان مسلمان بوده است. سرآغاز این مبحث در آیه هفتم سوره­ آل­عمران است. بااین‌همه، در قرآن صریحاً ذکر نشده کدام آیات محکم و کدام آیات متشابه است، اما هشدار مهمی را در رابطه با به‌کارگیری آیات متشابه یادآور می‌شود؛ بنابراین لازم است برای اجتناب از فتنه‌های حاصل از تفسیرها و تأویل‌هایی که به کج‌فهمی‌ها و انحرافات و درگیری‌های جمعی و اجتماعی و به‌ویژه سیاسی می‌انجامد، دو مفهوم یادشده و موضوعات وابسته، واکاوی و بازشناسی شوند. در این پژوهش سعی خواهد شد به‌اندازه توان و به‌صورت مطالعۀ موردی متن قرآن، به دو مفهوم محکم و متشابه پرداخته، رابطۀ آن‌ها با یکدیگر بررسی شود، نقش آن­ها در فهم قرآن ترسیم و رابطۀ آن­ها با زیست قرآن‌مدارانه بررسی شود.

عفو از مهم‌ترین مکارم اخلاقی است که در قرآن به آن توجه و توصیه مکرر شده است. این صفت پسندیده ابعاد گوناگون و پردامنه‌ای در قرآن و ادبیات دینی دارد. در قرآن در کنار آیات بسیاری که به عفو توصیه کرده، در شمار قابل‌توجهی از آیات درخواست و طلب عفو از پروردگار «در قالب دعا» مورد تأکید قرار گرفته است. طبق آیات قرآن، هرگونه نومیدى از غفران خداوند مذموم است و انسان همواره به درخواست مغفرت از خداوند و تلاش برای رستگاری تشویق شده است. با توجه به اهمیت دعا و طلب عفو در قرآن، این پژوهش به‌طور مشخص می‌کوشد آیاتی را که به این مسئله در قالب دعا اشاره دارند بررسی معنایی و تفسیری کند؛ بنابراین پرسش اصلی پژوهش، ناظر بر این مسئله اساسی است که کدام یک از آیات قرآن به‌صورت دعایی به مفهوم عفو و بخشش اشاره دارند و در چه دسته‌بندی‌های معنایی قابل تقسیم و تفسیر هستند؟ در پاسخ به این پرسش‌ها می‌توان آیات دعایی قرآن در خصوص طلب عفو را در چهار دسته معنایی دسته‌بندی کرد. در همه این آیات، طلب عفو به‌عنوان مقدمه غفران و رحمت خداوند است و فواید فردی و اجتماعی قابل‌توجهی بر آن مترتب شده است. روش این پژوهش توصیفی- تفسیری و با تکیه بر داده‌های کتابخانه‌ای است.

درحالی­که جلوه ­های هنری و جنبه­ های آوایی قرآن کریم از همان آغاز نزول وحی توجه مردم عصر را به خود جلب کرده و ایشان تحت تأثیر ترنّم موسیقایی و لحن مُنحصربه ­فرد آن قرار گرفتند، اما این موضوع جز در چند دهۀ اخیر که هم­زمان با پیشرفت دانش زبان­شناسی و آواشناسی همراه بوده است، محور مطالعات قرآنی قرار نگرفته و ابعاد و زوایای تاریک آن به­نحوِ شایسته تبیین نشده است. نظم­ آهنگ قرآن، چه در سطح واژگان و حروف و چه در سطح جملات و آیات، امروزه در مباحث اعجاز بیانی و بلاغی قرآن مورد مطالعه و تحلیل قرار می­گیرد که هدف آن نمایاندن نظم و اسلوب بدیع قرآن در ارائۀ مفاهیم و آموزه­ های دینی و اسلامی است. موضوع نظم ­آهنگ و موسیقی قرآن که دربارۀ چگونگی ارتباط لفظ و معنا در قرآن کریم بحث می­کند، دارای ابعاد و زوایای وسیع و گسترده­ ای است که از لزوم توجه به این جنبۀ مهم قرآنی حکایت دارد. در همین راستا، مقالۀ حاضر با هدف بررسی و بازخوانی آراء و دیدگاه­ های آیت­ الله سید محمود طالقانی، راجع به جنبه­ های موسیقایی آیات و هماهنگی الحان و اوزان با معانی و مقاصد آیات قرآنی به نگارش درآمده است. مفسّر در تفسیر پرتوی از قرآن، به خصوص در تفسیر سوره­ های مکی که اغلب در بخش پایانی قرآن قرار گرفته ­اند و حضور و اثر نظم­ آهنگ در آن­ها مشهودتر از بخش­ های دیگر است، به بررسی و تحلیل نظم­آهنگ آیات همت گماشته است. از جملۀ مباحثی که مفسر در بیان نظم­آهنگ آیات و کلمات قرآن و همچنین چگونگی تطبیق الفاظ با معانی و مقاصد، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است می­توان به این موارد اشاره کرد: بیان طول آیات، اشاره به آهنگ و ایقاع آیات و انواع آن، بیان لحن و اوزان آیات و انطباق و هماهنگی آن با معانی و مقاصد، نقش حرکات و حروف و مخارج آن در القای مفاهیم و معانی، ویژگی ­­های فواصل قرآنی و هماهنگی آن­ها با مضامین آیه و سوره، مقایسۀ سوره ­ها از منظر آهنگ و محتوا و نیز تقسیم و بیان آیات یک سوره از منظر نظم­ آهنگ.

از آنجاکه مقوله ظن یا یقین از مسائل بنیادین فکر و دانش است، توجه به گمان و ستایش یا نکوهش آن در قرآن کریم، راه اندیشه در مبادی معرفتی دانش را می‌گشاید و از مسائل ریشه‌ای است که قرآن به آن پرداخته است. با مرور برخی آیات قرآن ممکن است به نظر برسد، تبعیت از هر ظنی از نظر قرآن ناپسند و مورد نکوهش است و در نتیجه در مواردی که قرآن کریم ظن برخی مؤمنان را ستوده است، این ظن به­معنایِ یقین است. بسیاری متکلمان و مفسران نیز بر این باورند که عقیده باید یقینی باشد و ظن در مسائل اعتقادی معتبر نیست و در نتیجه ظن را در آیات حاوی ظن به مسائل اعتقادی، حمل بر یقین کرده یا به تأویل برده‌‌اند و واژه ظن را از کلمات اضداد دانسته که دارای دو معنای ظن و یقین است. این پژوهش با مطالعه معناشناسانه آیاتی که به ستایش یا نکوهش ظن پرداخته است و توجه به قرائن پیرامونی آن و واژگانی که در یک دایره معنایی با کلمه کانونی ظن قرار دارند، این نکوهش یا ستایش و محدوده هرکدام را از منظر قرآن کریم و با بهره‌گیری از متدلوژی معناشناسی بررسی کرده است و نوع مفهوم‌سازی و جهان‌بینی قرآن در مورد ظن پسندیده و ناپسند را به دست آورده است. این تحقیق نشان می‌دهد، مجموعه کلمات مترادف، همنشین و متضاد ظن، قرینه‌ای بر حمل ظن بر یقین در آیاتی که مفسران بر یقین حمل کرده‌اند، به دست نمی‌دهد و حمل آیات بر معنای غالب ظن یعنی گمان از نظر منطق قرآن مانعی ندارد و بلکه مطابق اصل ظهور و اصالت قرآن و نیز علم و حکمت باری­تعالی است.

این نوشتار در پی آن است که به این پرسش پاسخ دهد که از دیدگاه قرآن کریم، آیا دستیابی به فلاح و رستگاری در سرای ابدی منحصر در اعتقاد و پایبندی به دین حق است؟ به دیگر سخن، کسانی که در آخرت از رستگاران و نجات یافتگان از شقاوت و عذاب به‌شمار می‌آیند، تنها از میان گروندگان به دین یا آیین حق خواهند بود یا امکان رستگاری و نجات انسان‌های باطل اندیشی که به دین حق معتقد نشده و راه باطل را برگزیده‌اند نیز وجود دارد؟ چه آیاتی از قرآن کریم بر این امکان یا عدم آن دلالت دارند، و در صورت امکان نجات‌یابی این دسته از انسان‌ها، چه شرایطی برای آن بیان شده است؟ در پاسخ‌گویی به این پرسش‌ها، پس از بیان اجمالی سابقه این مبحث در میان پیروان ادیان، واژه کفر و کافر در لغت، و اصطلاح آن در قرآن کریم و نزد فقیهان مورد بررسی قرار گرفته؛ آنگاه نظری اجمالی به اظهارات موافقان و مخالفان افکنده شده، دلایل قرآنی هریک مورد بررسی قرار گرفته است، و در نهایت با تقسیم‌بندی باطل اندیشان به سه دسته: معاند، مقصر و قاصر، دسته اخیر در حوزه اعتقادات از نجات یافتگان دانسته شده‌اند.

یکی از مهم‌ترین و کلیدی­ترین واژ­ه­های قرآن «موت» است. موت یا مرگ در منطق قرآن دارای معنا و مفهومی خاص است که برخی از علوم را نیز تحت تأثیر قرار داده است. این واژه در بافت قرآن کریم ضمن حفظ معنای لغوی خود، با برخی مفاهیم دیگر دارای یک پیوند عمیق معنایی است. این پژوهش ضمن بررسی لغوی این واژه در قرآن، به بررسی واژگانی می‌پردازد که از مؤلفه‌های معنایی موت به شمار می‌روند. نفس، وصیت، احتضار، سکرات و غمرات، اجل، ملائکه و دنیا از واژگانی هستند که با موت پیوند عمیق معنایی دارند. ازاین‌رو، به بررسی این واژگان و ارتباط معنایی آن­ها با واژه موت پرداخته می­شود. نتیجه پژوهش نشان خواهد داد که ارتباط معنایی میان موت و مؤلفه‌های آن سبب شده تا این واژه کاملاً تحت تأثیر این واژگان و نظام معنایی مستقر در آن قرار گیرد و دارای مفهومی متمایز و متعالی در قرآن گردد.

طبق روایاتی در منابع حدیثی فریقین، امیرالمؤمنین علی (ع) اصلع و بَطین (الْأَنْزَعُ الْبَطِینُ)، یعنی دارای شکمی بزرگ توصیف شده است. در برخی از این روایات در قالب زیارت به آن حضرت خطاب شده است: «سلام به کسی که اصلع و بطین هستی.» این روایات در مصادر مهم شیعه مانند کتب اربعه نقل نشده؛ ولی در مصادر قرن چهارم و پنجم به بعد، این وصف در ضمن فضائل آن حضرت فراوان نقل شده و با گذر زمان، دامنه آن در کتبی که با موضوع کرامات، معجزات و ادعیه شیعی تدوین شده است، گسترده­تر شده است؛ اما به این نکته هم توجه شده که این صفت خود نمی­تواند فضیلت باشد. بنابراین ضمن تغییر لغت، برای توجیه، تأویل و تصحیح معنای آن به منقولاتی روی آورده شده که قابل نقد است. در حقیقت، مشکل این گروه از محدثان، شیفتگی در برابر روایاتِ به‌ظاهر فضائل به هر قیمت است؛ هرچند مفاد غیرعقلی و یا مشکلِ سندی و استنادی داشته باشد، یا مباین با سیره و تاریخ حیات معنوی امام باشد. به نظر می­رسد واضعان حدیث با این انگیزه که در مقابل حضرت، فردی با صفت تن­پروری و کاخ­نشینی وجود داشته، صفت بَطین را برای حضرت ساخته‌اند تا برای رقیب نیز چنین فضائلی را توصیف و تطهیر نسبی برای او فراهم کنند. در این پژوهش هدف آن است که نخست، همه مصادر حدیثی با مضامین مختلف این تعبیرها بررسی و به مسائل مختلف بیانی آن توجه شود، سپس به بررسی مصدر، سند و متن بپردازیم. از مشکلات اصلی این روایات، آشفتگی در نقل و منسجم نبودن محتوا، مشخص نبودن مسئله، نقل به اَشکال مختلف صفت در خبرها، ضعف راویان و مشکلات محتوایی، تعارض با روایات قطعی صادر از خود امام و سبک و سیره زندگی امیرالمؤمنین علی (ع) و همچنین تعارض با عقل است که در این پژوهش به آن‌ها پرداخته شده است.

یکی از آیات بحث‌برانگیز قرآن کریم آیة 34 سوره مبارکه نساء است که پیرامون مسائل خانواده و روابط زناشویی و سرپرستی مرد در این کانون گفتگو می‌کند. در این آیه زنان به دو گروه صالحه و ناشزه تقسیم شده‌اند و برای درمان نشوز آنان، سه راهکار بیان شده که یکی از آن‌ها «هِجر» زنان در خوابگاه‌هایشان است. پژوهش پیش رو، برای یافتن مفهومی نزدیک‌تر به‌واقع، با روش توصیفی-تحلیلی دیدگاه‌ مفسران را درباره مفهوم دستور قرآنی ﴿وَ اهجُرُوهُنَّ فِی المَضَاجِعِ﴾ مورد بررسی و تحلیل قرار داده و پس از بررسی بسیاری از تفاسیر، نتیجه می‌گیرد که اقوال مفسران درباره این بخش از آیه به شش معنای عدم آمیزش، پشت کردن، ترک خوابگاه، سخن نگفتن، درشتی و بدزبانی، بستن و زندانی کردن تقسیم می‌شوند و به نظر می‌رسد بهترین معنا، معنای نخست، یعنی عدم آمیزش و ترک جماع باشد.

در قرآن مجید، ایمان کلید رستگاری و کفر عامل شقاوت انسان است. اما آیا ایمان و کفر در قرآن مجید یک معنا و یک مرحله دارد؟ از آیاتی از قرآن مجید برمی‌آید که خداوند به کسانی که ایمان آورده‌اند دستور می‌دهد که به خدا و پیامبر و کتاب ایمان آورند؛ آیا دستور به ایمان به فرد مؤمن تحصیلِ حاصل نیست؟ مفسران برای حل این مشکل بیان‌های مختلف و متفاوتی ارائه کرده‌اند. اما سخن این نوشتار این است که ایمان دو مرحله دارد، یکی اصل حق‌پرستی که فطری است و دیگری تسلیم شدن در مقابل مصادیق حق. این آیات به این دو مرحله از ایمان اشاره دارند. همچنین مطابق قرآن مجید کفر نیز دو مرحله دارد، یکی اینکه باورهای کسی مطابق حق نباشد و دیگر اینکه با حق عناد داشته باشد. کفرِ دوم است که باعث هلاکت انسان می­شود، اما کفر اول ممکن است با ایمان فطری جمع شود. کلید نجات و رستگاری همان تسلیم بودن در مقابل حق، یعنی ایمان فطری است.

تحولات انقلابی و غیر انقلابی گسترده در واپسین دهه­های پایانی قرن بیستم در اقصی نقاط جهان، ازجمله پیدایش الاهیات رهایی‌بخش در ضمن انقلاب­های آمریکای لاتین و اروپای شرقی، پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ظهور انقلاب­های رنگی در آسیای میانه، پیدایش شبه انقلاب­های عربی در خاورمیانه، گسترش فرهنگ­های غیر مسیحی در اروپای غربی و پیدا شدن حادثه تروریستی یازدهم سپتامبر در ایالات‌متحده، شرایط جدیدی را برای جهانیان رقم زد. شرایط نوین پیچیده و فراگیر آموزه­های بنیادین تجدد، ازجمله سکولاریسم را با مشکلات جدی مواجه ساخت. در پاسخ به چنین وضعیت بحرانی جدید، ایده «پست­سکولار» در آغاز قرن بیست­ویکم تولد یافت. متفکران پست­سکولار با تجدیدنظرطلبی جدی در سکولاریسم، می­کوشند پذیرش نقش مذهب در حوزه عمومی را با شرایط ویژه­ای به رسمیت بشناسند. شبیه‌سازی وارونه این شرایط در جهان سوم می­تواند تجدیدنظرطلبی در جامعه اسلامی جدید را در پی داشته باشد. این نوشتار از طریق بازخوانی این تحولات به‌عنوان زمینه پیدایش عصر پست­سکولار و بازفهمی چنین عصری، درنهایت می‌کوشد با الهام از دستاوردهای چنین عصری، برای حل معضلات فرهنگی-سیاسی جوامع اسلامی نیز در شرایط جدید تاریخی، راه‌حلی جدید جستجو کند.