جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریة «علوم انسانی اسلامی» در میان اندیشمندان اسلامی موافقان و مخالفانی دارد که هرکدام به چند دسته تقسیم پذیرند. دیدگاه مصطفی ملکیان در مخالفت با علوم انسانی اسلامی و انکار علوم انسانی دینی شایستة تأمل است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد انتقادی، این دیدگاه را متکی بر اندیشة علامه مصباح یزدی که از موافقان علوم انسانی اسلامی به حساب می آید، بررسی کرده و به این نتیجه دست یافته است که ادعای ملکیان در این حوزه با مبانی معناشناختی، معرفت شناختی و روش شناختی صحیح ناسازگار است. به نظر می رسد علوم انسانی دینی نه تنها ممکن، بلکه محقق است. ملکیان برای داشتن علوم انسانی اسلامی پنج پیش فرض برمی شمارد و چون سه تای آنها را محال می داند، امکان علوم انسانی اسلامی را نفی می کند. وی وجود نقص در علوم انسانی را یکی از این پیش فرض ها برمی شمارد که از سوی طرفداران علوم انسانی اسلامی، تعارض این علوم با آموزه های اسلامی عنوان شده و ملکیان تحقق چنین تعارضی را که نیاز به بازسازی علوم انسانی داشته باشد، رد می کند. این تحقیق نشان داده که چنین تعارض گسترده ای تحقق یافته است. همچنین وجود «روشی برای متقاعد ساختن دیگران به دیدگاه های دینی» را از دیگر پیش فرض های محال می داند. اما نشان داده شده که وی روش تولید علم را با روش تعلیم و تربیت خلط کرده است و می توان با روشی منطقی از منابع اسلامی نیز برای تولید علوم انسانی بهره برد.

«پدیدارشناسی دین» یکی از مطرح‌ترین و پرکاربردترین رویکردها در مطالعات دین است. بنابراین، شناخت ویژگی‌ها و مؤلفه‌های جوهری این رویکرد برای دین‌پژوهان اهمیت زیادی دارد. ممکن است تصور بر این باشد که پدیدارشناسی دین چیزی جز کاربستِ رویکرد پدیدارشناسی فلسفی در فهم دین نیست. اما آیا این رویکرد در تمام ویژگی‌ها و در ذاتِ خود، عیناً با پدیدارشناسی در مفهوم فلسفی مشارک است؟ یا در آن باید به جست‌وجوی ویژگی‌ها و جوهری متفاوت بود؟ و آیا هر عیب و هنری که برای پدیدارشناسی فلسفی صادق باشد بر پدیدارشناسی دین نیز صدق می‌کند؟ این نوشتار پس از توصیف و تبیین ویژگی‌های پدیدارشناسی، کوشیده است مؤلفه‌ها و ویژگی‌های رویکرد پدیدارشناسی دین را شناسایی کند تا از آن میان، جوهری‌ترین مؤلفة این رویکرد را استنباط کند و نسبت آن را با رویکرد پدیدارشناسی فلسفی معلوم سازد. حاصل این جستار بجز آشکار کردن نسبت این دو، شناخت و تبیین برخی از مؤلفه‌ها و ویژگی‌های اختصاصی و متمایز پدیدارشناسی دین است‌ که خود می‌تواند به استفادة درست از رویکردی که چاره‌ای از به‌کارگیری آن در بسیاری از پژوهش‌های دینی نیست، مدد رساند.

علوم انسانی نرم افزار هر تمدنی است. علوم انسانی موجود متناسب با بافت فرهنگی و ایدئولوژی جهان غرب است. با وجود نیاز منطقی تمدن نوین اسلامی به اسلامی سازی علوم انسانی، برخی همچنان در امکان علوم انسانی اسلامی تشکیک می کنند. بدین روی، لازم است چالش های نظری اسلامی سازی علوم انسانی شناسایی، تحلیل و ارزیابی گردد. پژوهش حاضر با محوریت دیدگاه های فیلسوف برجسته جهان اسلام، علامه مصباح یزدی درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد انتقادی، چالش های دین شناختی «امکان علوم انسانی اسلامی» را بررسی کند. گرایش به «دین حداقلی» یا به تعبیر دیگر «سکولاریسم» و ادعای عدم کفایت داده های متون دینی برای تولید علم از مهم ترین چالش های دین شناختی امکان «علوم انسانی اسلامی» است. آیت الله مصباح یزدی با تبیین مبانی لازم برای اسلامی سازی علوم انسانی، از جمله مبانی دین شناختی، هم به این چالش های یادشده پاسخ گفته و هم با تأکید بر ضرورت علم دینی، راه را برای ارائة نمونه های عینی علوم انسانی اسلامی نشان داده است.

بنیادی ترین پرسشی که پیش از استخراج علوم انسانی (مانند علوم تربیتی و روان شناسی) از منابع اسلامی مطرح می شود، «امکان یا عدم امکان تولید علم دینی» است. مقاله حاضر با هدف بازخوانی نظریه «علم دینی» علامه مصباح یزدی به عنوان قائل به امکان و دکتر علی پایا به عنوان قائل به عدم امکان و مقایسه آراء ایشان با رویکرد تربیتی نگاشته شده است. روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و با شیوه کتابخانه ای انجام شده است. منابع استفاده شده فلسفی و تربیتی هستند. این نوشتار در پنج محور مفهوم شناسی واژه «علم» و «دین»، تعریف «علم دینی»، بررسی امکان و عدم امکان علم دینی از نگاه آیت الله مصباح یزدی و دکتر پایا، تکنولوژی دینی، و در محور آخر به بررسی آراء پرداخته است. مطابق یافته ها و پس از مقایسه آراء، تولید علوم انسانی ـ ازجمله علوم تربیتی ـ بر پایه دین امکان پذیر است؛ زیرا ازیک سو گزاره های ارزشی مانند گزاره های واقع نما و مطابق با شأنیت علم، کاشف حقیقت هستند و از سوی دیگر، دین منبعی برای آموزه های ارزشی و تربیتی است.

متون درسي از ارکان مهم آموزش در هر نظام آموزشي هستند که نقش قابل‌‌توجهي در فرايند تعليم و تعلم دارند و همواره مورد اهتمام برنامه‌ريزان آموزشي بوده‌اند. بررسي وضعيت متون آموزشي و آسيب‌شناسي کتاب‌هاي درسي در جهت اصلاح، تکميل، روزآمد و کارآمد کردن آنها يکي از اقدامات لازم و متداول در نظام‌هاي آموزشي است. در بررسي و آسيب‌شناسي متون درسي «دانش عرفان نظري» در حوزة علمية قم، با روش «تحليل مضموني» داده‌هاي گردآمده از طريق مصاحبه و پژوهش کتابخانه‌اي، آسيب‌هاي متعددي را مي‌توان يافت که به دو بخش آسيب‌هاي عمومي و اختصاصي قابل تفکيک‌اند. در بخش آسيب‌هاي اختصاصي، اشکالات متعددي به چشم مي‌خورند؛ از جمله: دوگانه باطل عقل ـ قلب، فقدان ساختاري روشن و نظامي منسجم، نقصان برخي سرفصل‌ها، نبود طرح مسائل کلي و مقدماتي، بي‌توجهي به عرفان‌هاي نوپديد، بي‌توجهي به عرفان تطبيقي، کم‌توجهي به نقش عرفان در تمدن‌سازي نوين اسلامي، دشواري متون عرفاني، اختلاف محتوايي در بيان مباحث و برداشت‌هاي غلط از برخي مسائل. در بخش آسيب‌هاي عمومي نيز اشکالات و آسيب‌هاي فراواني ناظر به اهداف آموزشي، روش آموزشي، محتواي آموزشي، شکل و ظاهر متن آموزشي، ساختار متن آموزشي و جنبه‌هاي روان‌شناختي قابل مشاهده‌اند.

کنش‌هاي اجتماعي از جمله قانون‌گريزي يا قانون‌گرايي در هر جامعه، برخاسته از انواع گوناگون انسان‌ها در آن جامعه است. تدبير جامعه مسلماً نيازمند تحليل و شناسايي انواع انسان و دلالت‌هاي اجتماعي آن است. اين مقاله از ميان مباني معرفتي، مبناي انسان‌شناختي علامه طباطبائي را بررسي و در اين تحقيق با روشي «اسنادي» نظريه ايشان را تحليل نموده است. در اين زمينه، به ‌صورت «تحليلي و توصيفي» آثار ايشان و نظر شارحان اين نظريه به‌صورت دقيق واکاوي شده است. در اين پژوهش با رويکردي روش‌شناسانه به شکلي بنيادين دلالت‌هاي اجتماعي انواع انسان وحشي (استخدام‌گر يک‌سويه) و اجتماعي (استخدام‌گر دوسويه) و متمدن (فطري) ارائه گرديده است. نتايج به‌دست‌‌آمده از اين تحقيق نشان مي‌دهد دلالت‌هاي اجتماعي انسان وحشي، زوال عدالت اجتماعي، زوال انتظام اجتماعي، ابزارگرايي، زوال عقلانيت، قانون‌گريزي و گسست اجتماعي؛ و دلالت‌هاي انسان اجتماعي بسط عقلانيت اجتماعي، قانون‌گرايي و همبستگي اجتماعي؛ و دلالت‌هاي انسان فطري عقل‌گرايي قدسي و وحدت‌گرايي توحيدي است.

در دهه‌هاي اخير، گسترش مطالعات انتقادي در علم سياست، پژوهشگران اسلامي را با مسئله‌اي جدي درباره نقش مطالعات فلسفي و روش‌شناسي‌هاي گوناگون در هويت‌بخشي به دانش سياسي و ارتقاي آن مواجه ساخته است. اين مقاله با استفاده از روش «تحقيق کيفي» به بررسي چيستي، قلمرو و چشم‌اندازهاي روش‌شناسي بر مبناي حکمت صدرايي در مقايسه با ساير روش‌شناسي‌هاي متعارف ‌پرداخته است. فرضيه اصلي مقاله آن است كه روش‌شناسي‌هاي گوناگون مي‌توانند در تطبيق با يكديگر و با توجه به جنبه‌هاي معرفت‌شناختي، هستي‌شناختي، انسان‌شناختي و ارزش‌شناختي گزاره‌هاي گوناگون، به ارتقاي دانش سياست كمك كنند. روش‌شناسي حکمت صدرايي با گسترش منابع، ابزارها و متعلق شناخت، و ترويج نظام ارزشي متعالي، به بازسازي واقعيت در نظريه‌هاي سياسي ياري مي‌رساند. آنچه اين مقاله را متمايز مي‌سازد استفاده از آخرين نظريات استادان متأله و شارحان مکتب صدرايي (مانند استاد شهيد مطهري، آيت‌الله مصباح يزدي و آيت‌الله جوادي آملي) در اين زمينه است.

«پديدارشناسي» به‌مثابه يکي از رويکردهاي فلسفي مغرب‌زمين، با وجود گستره حاميان خود و تشتت آراء در ميان آنها، اين پرسش را به اذهان متبادر مي‌سازد که آيا اين رويکرد فلسفي، به‌منزله يک مکتب فلسفي مستقل و معين با يک سلسله مباني و مؤلفه‌هاي مشخص خودنمايي مي‌کند؟ يا اختلاف رأي ميان پديدارشناسان به قدري زياد است که نمي‌توان آنها را ذيل يک مکتب فلسفي معين با مباني و مؤلفه‌هاي مشخص جاي داد؟ در صورت اخير، پرسش ديگري مطرح مي‌شود که اگر نمي‌توان آنها را با يک سلسله آراء مشخص تحت يک مکتب معين جمع‌آوري کرد، پس وجه تسميه آنها به «پديدارشناسي» چيست؟ اين پژوهش با روشي «توصيفي و تحليلي» به اين نتايج دست يافته که گرچه پديدارشناسي به‌عنوان يک رويکرد فلسفي توسط ادموند هوسرل با يک سلسله مباني و مؤلفه‌هاي معين براي تحقق يک علم متقن بنيان نهاده شد، ولي شاگردان و پيروان وي بر آراء او وفادار نماندند و به شعب مختلف تقسيم شدند. به‌رغم اختلافات زياد ميان پديدارشناسان، برخي از محققان بر اين باورند که گرچه نمي‌توان رويکرد پديدارشناسي را به‌ سبب فقدان اشتراک حاميان آن بر يک سلسله مباني مشخص، يک مکتب فلسفي معرفي کرد، ولي مي‌توان نام «جنبش» بر آن نهاد؛ زيرا رويکردي پوياست که با سرچشمه‌اي واحد به سوي اهدافي در جريان است. جنبش مزبور گرچه شايسته عنوان يک مکتب مستقل فلسفي نيست، ولي تمام طرفداران خود را با روشي خاص به مطالعه پديدارهاي گوناگون دعوت مي‌کند. روش مذکور هفت مرحله‌اي است که تمام پديدارشناسان در سه مرحله نخست آن اتفاق نظر و در مراحل بعدي اختلاف‌نظر دارند.

«مردم‌نگاري» يک روش کيفي در حوزه‌هاي انسان‌شناسي و علوم انساني با رويکرد اکتشافي است که در موضوعات فرهنگي، ارزشي، باورها، گرايش‌ها و تعليم و تربيت جايگاه مهمي دارد. در اين روش جوامع گوناگون به صورت کامل و همه‌جانبه‌ توصيف مي‌شوند. اين روش يک رويکرد کل‌نگرانه و کل‌گرايانه است و به مطالعه عميق براي توصيف دقيق از موضوع مطالعه‌شده در زمينه درک واقعيت‌هاي اجتماعي ـ به همان شکلي که بودند ـ مي‌پردازد. مشاهده موضوع مطالعه در شرايط کاملاً طبيعي در اين روش ديدي جامع‌نگر به محقق مي‌دهد. پژوهش حاضر با هدف ترکيب نتايج پژوهش‌هاي انجام‌شده در حوزه «روش‌شناسي مردم‌نگاري در ايران» انجام شده است. اين پژوهش با يک فرايند مشخص، ابتدا به پيشينه مردم‌نگاري، مکاتب و انواع مردم‌نگاري و مراحل انجام اين نوع از پژوهش پرداخته است تا بتواند اين روش را با وضوح بيشتري معرفي کند.

روش «تحليل محتوا» سابقه‌اي طولانى دارد كه آثار آن را مي‌توان در تحليل كتب آسماني مانند انجيل و قرآن کريم مشاهده کرد؛ اما به‌صورت علمى در قرن اخير و با بررسى و تحليل مطبوعات دنبال شده و به حوزه‌هاي گوناگون علمى گسترش پيدا کرده است. اين روش را «مطالعه عينى، كمّى و نظام‌مند فراورده‌هاي ارتباطى (محتواى آشكار پيام) براى رسيدن به تفسير پيام» تعريف کرده‌اند. تحليل محتوا در تحقيقات حوزه علوم رفتاري و به‌ويژه علوم تربيتي براي دسترسي به نظريه‌ها و ديدگاه‌هاي مناسب براي حل مسئله بسيار تعيين‌کننده است. با توجه به گسترش اين روش‌شناسي و اهميت و تأکيد بر روش‌هاي آميخته، کاربران با دشواري‌هايي در تشخيص و کاربست مراحل گوناگون اين روش‌ها مواجه‌اند. بدين‌روي اين دغدغه در پژوهشگران به وجود آمد که شايد بتوان با يک تحليل روش‌شناسانه و مطالعه و بررسي منابع روش‌شناسي موجود در مقالات و کتب، روش «تحليل محتوا» را با اتقان و وضوح بيشتري معرفي کرد. اين مسئله موجب شد ابتدا روش مزبور به‌دقت مطالعه شود، منابع شناسايي و جمع‌بندي گردد و مطابق مراحل روش «فراتحليل» متن، يک نوشته اصلي به‌مثابه متن پايه تعيين‌ گردد و تمام مقالات و نوشته‌هاي موجود گردآوري، مطالعه و با متن پايه تطبيق داده شود. در نهايت با پالايش منابع گردآوري‌شده، منابع مرتبط انتخاب و نقاط مشترک در منابع تصريح و مشخص شده و با اين نگاه روش‌شناسي تحليل محتوا بازپردازش و تکميل گرديده است.