جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تربیت صحیح انسان ها مسأله بسیار مهمی است که همواره در جهان مورد بحث و بررسی بوده است؛ و به همین دلیل طی سه قرن گذشته، اندیشمندان غربی درپی روشهای تربیتی برای موفقیت بشر بوده اند. روسو یکی از اولین اندیشمندان مؤثر در نظام تربیتی غرب استِِ؛و حضرت علی (علیه السلام) نیز حدود 14 قرن پیش روش های تربیتی مشابهی داشته است. در این مقاله علمی ترویجی، با استفاده از منابع کتابخانه ای به روش تحقیق کیفی و شیوه توصیفی تحلیلی و استنتاجی، موارد ناسازگاری روش های تربیتی روسو بادیدگاه امام علی (علیه السلام) در پنج بعد اجتماعی، عاطفی، عقلانی، جسمانی و دینی، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و با مقایسه آراء، موارد عدم تأیید روش های تربیتی روسو از دیدگاه امام استخراج و وجود الگوی تربیتی در اسلام یازده قرن قبل از روسو، به اثبات می رسد. در پرتو این تحقیق، مشاهده می شود در مورد روش های الگویی، عبرت، تمرین وعادت پذیری، محبت و ترحم، آزادی عمل، تشویق و تنبیه، احسان و نیکوکاری، چشم پوشی، اختلافی جزئی و در مورد روش های دور ساختن کودکان از اجتماع، مجازات طبیعی، تعلیم وتربیت منفی، انتظار بر طبق استعداد، داستان سرائی و جنبه دینی تفاوت عمده ای وجود دارد.

نهج البلاغه، مجموعه‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان امام علی (ع)، به عنوان یک منبع غنی از آموزه‌های اخلاقی و فلسفی، به بررسی دو رویکرد اصلی در اخلاق می‌پردازد: وظیفه‌گرایی و غایت‌گرایی. این مقاله به تحلیل و تبیین این دو رویکرد در نهج البلاغه می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه امام با تأکید بر اصول اخلاقی، به تبیین وظایف فردی و اجتماعی پرداخته است. وظیفه‌گرایی به معنای انجام کارها بر اساس اصول اخلاقی است، بدون توجه به نتایج آن‌ها. در نهج البلاغه، امام بر اهمیت عدالت، صداقت و وفای به عهد تأکید می‌کند. این اصول بعنوان وظایف اخلاقی تلقی می‌شوند که باید بدون توجه به پیامدهایشان رعایت شوند. غایت‌گرایی براین اصل استوار است که ارزش یک عمل بر اساس نتایج آن سنجیده می‌شود. در نهج البلاغه، امام نیز به نتایج اعمال تأکید دارد و نشان می‌دهد که اعمال نیکو باید به خیر و صلاح جامعه منجر شود. این رویکرد در سخنانشان درباره اهمیت مشورت و همکاری در امور اجتماعی مشهود است. این مقاله نتیجه می‌گیرد که نهج البلاغه هر دو رویکرد وظیفه‌گرایی و غایت‌گرایی را در کنار هم مورد توجه قرار داده است. امام با تبیین اصول اخلاقی و تأکید بر نتایج اعمال، الگویی جامع برای زندگی اخلاقی ارائه می‌دهد.

نهج‌البلاغه، به عنوان کتابی جامع در تربیت فردی-اجتماعی، به شکل ویژه‌ای به فتنه‌گری، عوامل و راهکارهای مقابله با آن پرداخته است. از آنجا که وقوع فتنه در هر دورانی ممکن است، سیره امیرالمؤمنین7 در مواجهه با آن می‌تواند به عنوان الگویی برای مقابله با فتنه‌های معاصر نظام اسلامی مورد بررسی قرار گیرد. این پژوهش با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، در پی تبیین و شناسایی راهکارهای روانی برای مقابله با فتنه‌گری در نهج‌البلاغه است. این راهکارها به سه گروه «بینشی»، «گرایشی» و «کُنشی» تقسیم می‌شوند. راهکارهای بینشی، مثل کسب بصیرت، نصیحت‌پذیری و آمادگی برای وقوع فتنه‌های دنیا، به حوزه شناخت انسان مربوط می‌شوند. راهکارهای گرایشی، مثل صلح‌طلبی و بی‌اعتنایی به وسوسه‌های شیطانی به تمایلات انسانی و راهکارهای کنشی، مثل تقوا (جوانحی و جوارحی)، استمداد و استغفار از خداوند به رفتارهای انسانی مربوط می‌شوند. این راهکارها می‌توانند در مواجهه با فتنه‌های معاصر، نقش مؤثری ایفا کنند.

رابطۀ «ذات الهی» با «صفات ذات الهی» همواره میان مذاهب کلامی اسلامی مورد بحث و جدل بوده و هست. این پژوهش به بررسی نظریه‌های اصلی در این زمینه می‌پردازد:«نظریّه زائد بودن صفات ذات نسبت به ذات احدیّت» از اشاعره، «نظریّۀ نیابت ذات از صفات» دیدگاه بیشتر معتزله و برخی دیگر از مذاهب کلامی و «عینیّت ذات با صفات» به عنوان دیدگاه امامیه. هدف پژوهش، بررسی و ارزیابی دلایل له و علیه هر نظریه، و اثبات دیدگاه امامیه مبنی بر «عینیّت ذات و صفات خداوند» است. بنابراین «آگاهی از مهمترین دلایل هر یک از نظریّات» و «نقدهای وارد بر هر یک از نظریّات» بر اساس مهمترین متون کلامی قائلان آنها و نیز «دلایل نقلی و حدیثی امامیه» بر حقانیّت رأی مورد قبول ایشان و «منازعات حدیثی» محدثان و متکلّمان امامیه در این خصوص از دیگر دستاوردهای این پژوهش به شمار می‌آیند.

مفهوم «سِلم» از مفاهیم پرتکرار ادعیّه و زیارات و از اصلی‌ترین ارکان تولّی به معصومان: به شمار می‌آید. این مفهوم به معنای دریافت حالت خضوعی است که مؤمن در مسیر کسب آن از خواهش‌های نفسانی و خواسته‌های شخصی فاصله گرفته و به سوی حاکم نمودن خواسته خداوند و ائمّه اطهار: در نیّت، قلب و اعمال خود حرکت می‌کند. این مفهوم در زیارت جامعه کبیره صراحتاً در شش فراز به کار رفته است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که «سلم» در زیارت جامعه کبیره چگونه تبیین شده و چه ابعادی در روایات امامیه و شرح‌های آن زیارت دارد؟ این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی، سطوح سه‌گانه «سلم امامان در برابر خداوند»، «سلم مؤمنان در برابر امامان» و «سلم مؤمنان در برابر یکدیگر» را بررسی می‌کند. نتایج نشان می‌دهد که سلم امامان در دو حالت خلقت و مصائب، سلم مؤمنان در عوالم پیشین و در برابر دستورات امامان و سلم مؤمنان نسبت به یکدیگر که منشأ آن تسلیم به امامان است، تبیین شده است.

در آیات ۱۲۴ و ۱۲۵ سوره آل‌عمران به وعده امداد الهی با سه و پنج هزار فرشته اشاره شده است. این آیات که پس از یادآوری نصرت الهی در جنگ بدر و در میان آیات مربوط به جنگ احد قرار دارند، محل اختلاف نظر درباره زمان صدور وعده‌ها، چگونگی تحقق آنها و زمان نزول آیات (قبل یا بعد از احد) شده‌اند. روایات تفسیری و نظرات مفسّران نیز در این زمینه متنوّع‌اند و با بعضی از این فرضیّه‌ها همپوشانی دارند. این تنوّع، موجب شده که درک روشنی از وعده امداد الهی در این جنگ‌ها حاصل نشود این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و رویکرد توصیفی-تحلیلی، فرضیه‌های سازگار با آیات را بررسی و دیدگاه‌ها را در سه محور «صدور هر دو وعده در بدر»، «صدور هر دو وعده در احد» و «صدور وعده نخست در بدر و وعده دوم در احد» دسته‌بندی کرده است.

مسأله «استمناء» در ابواب مختلف فقهی، بررسی شده است. غالب فقهای شیعه، استمناء را به هر نحوى حرام، بلکه از گناهان کبیره دانسته‌اند و برای عامل آن، تعزیر برشمرده‌اند. با توجّه به مبتلی‌به بودن آن در جامعه، به ویژه جوانان، همچنین نیاز به پژوهش‌های حدیثی و فقهی بیشتر و جدید دراین‌باره، ضروری است اسناد روایات مرتبط با این موضوع از جهات گوناگون، بازپژوهی شوند. در این میان به نظر می‌رسد که پیش از جرح و تعدیل رجالی راویان احادیث مرتبط و نیز پژوهش و بررسی شکلیِ اسناد روایاتِ شیعی، لازم است مشخص شود که «اسناد روایات درباره خودارضایی چه تعداد و از لحاظ شکلی (ساختار اِسناد و طبقات راویان) دارای چه وضعیّتی هستند؟». با بررسی‌های به عمل آمده سیزده روایت پیرامون استمناء یافت شد که احتمالاً تمامی آنها از دو کتاب احمد بن محمد بن خالد برقی و محمد بن احمد اشعری قمی نقل و در طبقات بعدی نشر یافته‌اند. البته اسناد روایات استمناء و منابع آنها، از لحاظ وضعیّت شکلی، مشکلات و ابهاماتی نیز دارند.

شناخت شاخصه‌های تربیت معنوی می‌تواند معیاری برای ارزیابی معنویّت جامع، اصیل و کارآمد باشد و افراد را از ورود به معنویّت‌های غیر کارآمد و یا‌ کاذب باز دارد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سوال است که «از منظر قرآن و نهج‌البلاغه، شاخصه‌های مهم تربیت معنوی کدامند؟» با روش توصیفی-تحلیلی، مهم‌ترین شاخصه‌ها عبارتند از: «خردمند بودن باورها»، «التزام عملی به اوامر و نواهی»، «عدم دلبستگی به ظواهر دنیا»، «دلدادگی به امور آخرت» و «میانه‌روی در اندیشه و عمل» یافت شد. موارد یادشده را می‌توان ذیل عناوین «عقلانیّت»، «عبودیّت»، «بی‌اعتبار دانستن دنیا»، «آخرت‌گرایی» و «اعتدال» یاد کرد. این شاخصه‌ها از چنان ترازی برخوردارند که اگر در تربیت معنوی به طور کامل به آنها توجه نشود، معنویّت بدست آمده، ناتوان از تأمین آرامش پایدار و عمیق خواهد بود.

جایگاه والای حدیث و نقش مهم آن در معارف دینی، لزوم اطمینان از انتساب آن به معصوم7 را ضروری می‌نماید. اعتبارسنجی احادیث با شیوه‌های و سبک‌‌های مختلفی صورت می‌گیرد که هر کدام در نتایج بدست‌آمده، تأثیرگذار خواهند بود. بسیاری از احادیث اهل ‌بیت:، در گذر زمان به علل گوناگون، دچار ضعف سند شده‌اند. ولی این دلیل محکمی بر کنارگذاردن احادیث ضعیف از گزاره‌های دینی نیست. پژوهش پیش‌رو به دنبال دستیابی به روش‌ آیت‌اللّه جعفر سبحانی برای کارآمدی حدیث ضعیف است که به روش کتابخانه‌ای و شیوه توصیفی- تحلیلی سامان یافته است. نتیجه پژوهش، نشان می‌دهد که ایشان برای این مقصود از: «تجمیع قرائن»، «شهرت عملی»، «تواتر اجمالی»، «تسامح در ادلّه سُنَن»، «تلقّی به قبول» و «شهادت صاحبان اثر بر صحّت احادیث» بهره می‌برند.

رجال‌پژوهی و تراجم‌نگاری، از جمله دانش‌های کلیدی علوم حدیثند. به کمک آنها، راویان احادیث، عالمان و شخصیّت‌های مؤثّر در تاریخ اسلام مورد باز‌شناسی قرار می‌گیرند. به علاوه، پژوهشگر حوزه حدیث، امکان اطلاع از وضعیّت راویان احادیث و سیره عالمان را از همین طریق می‌یابد. با توجّه به اهمیّت ویژه این دو دانش، پژوهش ضابطه‌مند در این عرصه نیازمند ضوابطی است که پرهیز از دخالت دادن باور‌ها و تعصبات مذهبی از مهم‌ترین آن‌ها به شمار می‌رود. این نوشتار، برآن است تا نشان دهد باور‌های مذهبی تا چه میزان در رجال‌پژوهی و تراجم‌نگاری دخیل و موثر است؟ بدین منظور تراجم عالمان اهل‌سنّت و راویان متهم به نَصب در آثار شمس‌الدّین ذهبی، مورّخ و محدّث برجسته اهل‌سنّت، مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهش به روش تاریخی و رویکرد توصیفی تحلیلی به انجام رسیده است. در نتیجه، برخی از مصادیق تأثیرپذیری رجال‌پژوهی و تراجم‌نگاری ذهبی از تعصّبات مذهبیش با محوریّت بررسی راویان متهم به نَصب و تراجم‌نگاری عالمان اهل‌سنّت از مکاتب فقهی و کلامی مختلف، ارائه شده است.