جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سوزاندن زنادقه توسط امام‌علی(ع) از روایات جنجال‌برانگیز در متون کهن روایی اهل سنّت است. عکرمه به نقل از ابن ‏عباس گزارش می‌کند که امام‌علی(ع)، مرتدین را سوزاند. هنگامی‌که خبر به ابن‏ عباس رسید، گفت: اگر من جای علی(ع) بودم، آنها را آتش نمی‌زدم. بنا بر روایتی از رسول‌ خدا(ص) که فرمود: «مَنْ بَدَّلَ دِینَهُ فَاقْتُلُوهُ». نظر به تعدد نقل روایت مزبور در مصادر روایی و نیز تعارض آن با عصمت آن امام همام، ارزیابی آن امری ضروری به نظر مى‌رسد. عداوت عکرمه از خوارج با امام ‌علی(ع)، تناقض روایت با آیات و روایات، تعارض با سیره نبوی در مواجهه با مرتدان و نیز تعارض با حکم فقهی مجازات مرتدین، در کنار ادلّه متعدد دیگر از جمله ارتکاب سوزاندن توسط برخی از خلفاء و نسبت‌دادن آن به امام (ع) در جهت تخریب شخصیت ایشان و نیز سرپوشی به خشونت‌های آنان، عواملی هستند که احتمال جعلی‌بودن روایت ‌را تقویت می‌ کند.

الگوگیری از رفتار پیامبر(ص) همیشه هموار نیست و گاه بهره‌ گیری از افعال ایشان به دلیل محدودیت‌‌های تاریخی با دشواری همراه است. در این حال، ضرورت تأسّی به رفتار پیامبر(ص) اقتضا می‌کند تا راهکاری برای الگوگیری از این دست از افعال پیامبر(ص) اندیشیده شود و شیوه‌ای برای برون‌رفت از محدودیّت موجود در پیش گرفته شود. موضوعی که با توصیف افعال آن حضرت پدید نمی‏‌آید و نیازمند تحلیل و پردازش متون رفتاری ایشان است. مقاله حاضر تلاش دارد تا با تحلیل و تنقیح محدودیّت تاریخی به عنوان یکی از موانع تأسّی به رفتار پیامبر(ص)، مسیر عبور از این تنگنای زمانی را بگشاید و امکان الگوگیری از افعال تاریخی پیامبر اکرم(ص) را فراهم آورد. نتیجه حاصل از این پژوهش نشان می‌ دهد که با گونه‌شناسی روش‌های تأسّی به رفتار پیامبر(ص) و کشف پیام اصلی افعال ایشان، می‌توان از حصار زمانِ فعل خارج گردید و به افعال پیامبر(ص) قابلیت فرا تاریخی ‌بخشید.

در میان مسلمانان، نهج‌البلاغه به عنوان ارزشمندترین میراث امیرمؤمنان(ع) همواره مورد توجه بوده است. این اثر، از آن جهت که یک کتاب بلاغی و در اوج فصاحت است، مورد عنایت ادیبان قرار گرفته است. در این نوشتار، یکی از خطبه‌های امام(ع) با نام خطبۀ قاصعه مورد تأمل قرار گرفته است. اینکه ایشان در این خطبه به چه نحو از عناصر بلاغی استفاده کرده است و دلیل این انتخاب چیست؟ از پرسش‌های اصلی این پژوهش است. توجه به ساختار نحوی، ادبی و گزینش واژگان در این خطبه و تأثیر آن بر فهم کلام، استفاده از آرایه‌های تشبیه، استعاره، کنایه به گونه‌ای فضای ایراد کلام را شرح می‌دهد. از میان این عناصر، تمرکز حضرت بر صنعت استعاره، حاکی از آن است که امام با مخاطبانی مواجه است که آگاه به بسیاری از حقایق‌اند؛ اما غرض ورزی آنان مانع از پذیرش حق از سوی آنان شده است؛ شرایطی که امکان صراحت در لفظ وجود نداشته و در لفافه سخن گفتن را اقتضا می‌کرده‌ است. بررسی این امور علاوه بر نشان دادن گوشه‌هایی از عظمت کلام حضرت در ارتباط برقرارکردن با مخاطب، بخوبی، نشان می‌دهد که روح حاکم بر زمان ایراد خطبه، دقیقاً مطابق با محیط زندگی عصر حضرت علی (ع) بوده است.

نهج‌البلاغه گلچینی از احادیث منسوب به امام‌علی(ع) است که سید رضی آن را به رشتة تحریر درآورده است. او در این کتاب از ذکر سند احادیث اجتناب کرده است و از همین رو گاه در صحت صدور احادیث موجود در نهج البلاغه شبهاتی مطرح شده است. طرح این شبهات محققان را برآن داشته که با نگارش مستدرکات، مصادر احادیث موجود در نهج‌البلاغه را معرفی کنند و احادیث آن را از مرسل بودن خارج کنند. حکمت نخست نهج‌البلاغه، یعنی عبارت «کُنْ فِی الْفِتْنَةِ کَابْنِ‏ اللَّبُونِ‏ لَا ظَهْرٌ فَیُرْکَبَ وَ لَا ضَرْعٌ فَیُحْلَب» یکی از عبارت‌های این کتاب است که از جهت مضمون و سند مورد تردید قرار گرفته است. از همین رو در پژوهش حاضر اصالت و انتساب آن به امام‌علی(ع) از طریق سندی (وثاقتی) و علو مضمون (وثوقی) اثبات شده است و در ضمن محتوای آن با سایر آموزه‌های اصیل دینی مقایسه شده تا صحت مضمون آن روشن شود .

صیانت قرآن از تحریف از مهمترین موضوعات مورد تأکید عالمان شیعی می‌باشد که در ذیل آن، موضوع رفع تعارض در روایات آمدن یا نیامدن نام اهل بیت(ع) در قرآن مطرح شده است. نگارنده به بررسی دلالی و رفع تعارض دو دسته روایت که در بادی امر وجود تعارض در آنها مشهود است، پرداخته است. روایت اول، تصریح به عدم ذکر نام اهل بیت(ع) در قرآن به منظور صیانت آن از تحریف دارد و روایت دوم در ذیل آیه 50 سوره مریم اشاره به نام امام علی(ع) در تفسیر واژه «علیاً» دارد. در مواجهه با این دوگانه متعارض‌نما، نگارنده با ابزار کتابخانه‌ای و روش توصیف و تحلیل مباحث به بررسی دلالی و سندی دو روایت پرداخته و مباحث این نوشتار را کشف، استخراج و به شیوه کنونی بیان نموده است. در پس چینش آیات قرآن در سوره‌ها، اسراری نهفته است که حکایت از رعایت مهندسی دقیقی دارد. هندسه‌ای که دو ضلع دارد: از طرفی سخن حق را باید به گوش مخاطبان برساند و از طرفی این سخن حق نباید مورد سوء استفاده، تحریف و تغییر دشمنان و بدخواهان دین خدا قرار گیرد. آیه 50 سوره مریم همین گونه است.

مستدرک‌نویسی، از سبکهای متداول و مهم در سبک‌شناخت کتب احادیث است. این سبک در بین اهل سنّت از سده چهارم رواج داشته است. مسأله این پژوهش، واکاوی آغاز این سبک در امامیّه است. بر اساس پژوهش حاضر روشن شد، حافظ ابن بِطرِیق حلّی با تدوین کتاب المُستَدرَکُ المُختار فِی مَناقِبِ وَصِیّ المُختار، نخستین حدیث پژوه امامیّه است که به سبک مستدرک‌نویسی روی آورد. وی این کتاب را به عنوان مستدرک کتاب پیشین خود، العُمدة، تألیف کرده است. در اصل تألیف این مستدرک توسط وی تردیدی نیست اما در این همانی اثر به واسطه ابهامات موجود در متن کتاب، جای تأمل است. براساس شواهدی در نسخه خطی، مطالب مندرج در متن، سبک ابن بطریق و مقایسه با کتاب العمدة به نظر می‌رسد؛ غالب متن کتاب المُستَدرَکُ المُختار موجود، یعنی احادیث، اثر ابن بطریق بوده ولی عباراتی را نیز ناسخ یا شخص دیگری به کتاب افزوده است.

نقل به معنا، در برابر نقل به لفظ، نقل معنای کلام، بدون تکیه بر عین الفاظِ کلام گوینده است. بیشتر روایاتی که به دست ما رسیده از همین دسته‌اند. به این معنا که معصوم (ع) سخنی را بیان فرموده، راوی یا راویان متعدد، پس از مدتی با توجه به توانمندی خود در درک و فهم معنای کلام، در بیشتر موارد، لفظ یا الفاظ معصوم(ع) را با لفظ یا الفاظی هم‌معنا، از سوی خود جایگزین کرده‌اند. یعنی به جای الفاظ کلام معصوم(ع)، معنای کلام ایشان را به دیگران منتقل کرده‌اند. به چنین روایاتی، روایات نقل به معنا گفته می‌شود. به دیگر سخن، روایات نقل به معنا، در واقع، بخشی از روایات مشابه با موضوع یکسانند که اطمینان به صدور آن‌ها از یک معصوم(ع) در یک مجلس حاصل می‌شود. چنین روایاتی برخی منقول از یک راوی از اصحاب مباشر و بنامِ ایشانند، برخی از راویان متعددند که گاهی مستقیماً و در مواردی با واسطه از ایشان نقل شده‌اند که با توجه به اتحاد یا اختلافشان در راوی، می‌توان آن‌ها را در دو قسم کلی جای داد؛ قسم اول در هر سه مؤلفه‌ی موضوع، مروی‌عنه و راوی، وحدت دارند. قسم دوم در دو مؤلفه‌ی اول، متّحد و در سومی مختلفند.

حیات پس از مرگ از مهم‌ترین آموزه‌های دینی است. اندیشمندانِ مکاتب مختلف در درازنای تاریخ براهین متعددی را با روش‌ها و اهداف متفاوت در راستای توجیه یا اثبات این آموزه اقامه کرده‌اند. به رغم تعدد این برهان‌ ها می‌توان در یک تقسیم منطقی، این براهین را به چهار گونه‌ی کلیِ براهینِ امکانی، براهین تجربی، براهینِ معقولیت، و براهین ایجابی دسته‌ بندی نمود. هر یک از گونه‌ های مذکور، با روشی متفاوت، هدف یا اهدافی خاص را پی می‌گیرد و در صدد دست‌یابی به غایتی متفاوت با سایر گونه‌هاست. نا آگاهی از هدف این براهین،گاهی سبب بروز انتقاداتی شده که سنجش آن انتقادات در پرتوی هدفِ اصلی برهان‌ها ضروری است. هم‌چنین پاره‌ای از براهین ارائه شده، به رغم نگاه مشهور، توانِ اثبات مدعای خود را ندارند و از همین جهت فاقد ارزش علمی هستند. مهم‌ترین دستاورد متن حاضر افزون بر گونه‌شناسی مشهورترین براهین معاد، سنجش کارآمدی هریک از آن براهین است.

قرآن موثق ترین منبع بیان قصص تاریخی می باشد به عنوان مثال داستان حضرت موسی (ع) و نقش نبوت ایشان در تحولات تاریخی عصر خویش که به کرات در قرآن بدان اشاره شده است. قصص قرآنی علاوه بر موضوع عبرت آموزی نقش راهبردی در ایجاد یک روش تبلیغی مناسب برای مبلغان دینی در بر دارد. سوال اساسی که در این مقاله مطرح می شود این است که چه شیوه های تبلیغی حضرت موسی (ع) در مواجهه با فرعون که فراتر از موضوع پادشاهی ادعای خدایی داشت و عامه ی مردم شامل آل فرعون و بنی اسراییل اتخاذ نمودند و شباهت ها و تفاوت ها در این شیوه ها چه بوده است؟ با پرداختن به شباهت ها و تفاوت های شیوه های تبلیغی حضرت موسی (ع) در مواجهه ی با فرعون و مردم که امری مهم در عرصه ی تبلیغ برای مبلغین به شمار می آید به این امر مهم پرداخته شد که فارغ از تفاوت ها و شباهت ها در این مواجهه یک امر مشترک وجود دارد که فرعون و سایر مردم بدون توجه به مقام و موقعیتی که درآن قراردارند دارای ملکه ی درونی به نام فطرت هستند. که مخاطب دعوت پیامبران همین فطرت انسان می باشد.

تحقیق حاضر به تبیین درسهای تربیتی و نیز برخی مسائل اعتقادی که از کلمات نورانی پیشوای چهارم حضرت امام زین العابدین علیه السلام در قالب دعا استفاده می‌شود، می‌پردازد. تأمل و تعمق در ادعیه مأثور از آن حضرت، بیانگر آن است که امام علیه السلام از طریق این ادعیه، در صدد تربیت نفوس مستعد و ترویج و تعلیم عقاید صحیح دینی و تبیین مفاهیم بلند اخلاقی در جهت ایجاد صفات عالی انسانی در جامعه بوده‌اند. برخی از تعالیم اخلاقی و تربیتی و اعتقادی برگرفته از مناجاتها و دعاهای آن امام بزرگوار که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته، بدین قرار است: تاکید بر مساله ولایت اهل بیت رسول خدا و پیوند ناگسستنی آنان با رسول گرامی اسلام، تصحیح عقاید و تعلیم صحیح درخواست از خداوند، کرامت دراخلاق و رفتار، ایجاد روحیه امید به خدا در سایه توبه، سپاسگزاری از نعمت‌های پروردگار، نیکی به والدین، توجه به تربیت فرزندان، توجه به خدا و امید به او در سختی‌ها و مشکلات، ترغیب بر تحصیل اخلاقیات نیکو، پرهیز از رذائل اخلاقی، تنبه دادن بر مساله توجه اسلام به دنیا و آخرت، تقویت روحیه شهامت و شهادت طلبی.