جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برخی مفسران معاصر تعبیر «بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها» در آیات 2 سوره رعد و 10 سوره لقمان را إشاره قرآن به گرانش و نقش آن در پیدایش بنای رفیع آسمان دانسته‌اند. گویا در این آیات گرانش به ستون‌هایی نامرئی تشبیه شده ‌است؛ از آنجا که تشبیه گرانش به ستون از لحاظ علمی تشبیه درستی نیست، در این مقاله ضمن نقد و بررسی دیدگاه‌های تفسیری روشن می‌شود که آیه با کاربست واژه جمع «عَمَد» به‌صورت إستعاری بر رفعت و خلقت آسمان‌ها به‌سبب دخالت علل و اسبابی نامرئی دلالت دارد که جایگزین ستون در بناهای ساخت بشر است. گویا آیه یادشده به نیروهای بنیادین إشاره دارد که بنا بر آخرین دستاوردهای علم فیزیک نقشی أساسی در پیدایش جهان داشته‌اند. از طرفی مفهوم «سماوات» در قرآن و تعابیر متفاوت دو آیه مذکور، با به‌کارگیری أفعال «رفع» و «خلق» نیز حاوی إشاراتی است که با تفسیر علمی پیدایش جهان هماهنگ است.

دیدگاه اسلام در باره صلح مسلمانان با دیگران حتی کافران در آیه 61 سوره أنفال؛ معروف به آیه صلح، نمود یافته است. مفسران فریقین در تبیین آیه شریفه و بیان مراد الهی اختلاف نظر دارند که حاصل سخن ایشان در دو دیدگاه در مقاله إرائه شده است. برخی معتقدند این آیه مختص اوائل هجرت پیامبر اکرم(ص) بوده است. در آن دوران به‌ دلیل قدرت أندک مسلمانان، دستور الهی به صلح و إغماض از عملکرد دشمنان تعلق گرفته و بعد از قدرتمندی مسلمانان این آیه نسخ شده است. در مقابل بعضی دیگر از مفسران به‌ دلیل تفاوت در نوع مخاطب آیات و محدود و موقت‌بودن آیه شریفه، حکم آیه را جاری دانسته و اعتقاد به نسخ در این آیه را منتفی می‌دانند. نظر نگارندگان در این مقاله که با روش تحلیلی توصیفی و با رویکرد داوری تنظیم شده بر آن است که هر چند آیه شریفه نسخ نشده أما کفار معاند مشمول حکم آیه نبوده و صلح با غیرکفار نیز مشروط به مصلحت مسلمانان است.

در باور غالب اندیشمندان دنیای معاصر، ایمان مبتنی بر رابطه قلبی انسان با خدای والا، خاستگاه امنی برای فارغ‌شدن از برخی پیامدهای شوم ـ البته نه ذاتی ـ پیشرفت­های روزافزون علوم تجربی است که فرد و جامعه برای رسیدن به آرامش درونی، هماهنگ­سازی نهاد خویش با این نیاز أساسی را ترجیح می­دهند. ایمان با ویژگی­های چون اعتمادآفرینی، سکینه‌بخشی، مبتنی‌بودن بر أصل سنخیت و تطابق با وجدان درونی؛ در مسیر رابطه قلبی بنده با خدا، عنصر بسیار با اهمیت و مؤلفه برتر به‌حساب آمده که در آموزه‌های قرآنی نیز به آن اشاره شده است. ایمان برآمده­ از رابطه قلبی انسان با خدای والا، از گذرگاه فضایل اخلاقی و انجام عمل صالح، انسان را به مقصد الهی و ساحت ربوبی، که از اهداف خلقت انسان است، رهنمون می­سازد، از این‌رو مقاله حاضر به تحلیل نقش «ایمان» در رابطه قلبی انسان با خدای والا از منظر قرآن، پرداخته و مصادیق ایمانی برآمده از رابطه قلبی را مورد واکاوی قرار داده است.

قرآن‌کریم در راستای هدایت انسان در مسیر تعالی و رشد، از پرداختن به مباحث مرتبط با این موضوع فروگذار نکرده است. در این میان برخی شبهه‌کنندگان، پاره‌ای از مباحث قرآنی را غیر ضروری و بی‌تأثیر در هدایت انسان می‌دانند. به‌گمان آنها طرح این مباحث در قرآن، نشانه برساختگی و غیرالهی‌بودن قرآن است. آیات مربوط به إزدواج پیامبراکرم(ص) و ذکر همسران ایشان در قرآن ازجمله این موارد است. از نظر این أفراد، ذکر همسران پیامبر(ص) در قرآن، معلول و بر أساس علاقه مفرط پیامبر(ص) نسبت به آنان تحلیل شده و پیرو این تحلیل، برساختگی قرآن ازسوی پیامبر(ص) و تأثیر هواوهوس ایشان در آیات قرآن، استنتاج گردیده است. این ادعا در حالی است که هیچ ذکر مستقیم و نامی از هیچ‌یک از همسران پیامبر(ص) در قرآن نیامده است و همه آیاتی که ادعاشده به زندگی خصوصی حضرت می‌پردازد، در مقام بیان معارفی عمومی برای هدایت بشر، بیان احکام عمومی همسران و بایسته‌هایی از زندگی مشترک زناشویی، ذکر حقوق و احکام خاص پیامبر(ص) و همسران ایشان و تبیین الگوی جامع از شخصیت نبوی در عرصه‌های مختلف زندگی بشری ازجمله زندگی خانوادگی است. با نادرست‌بودن ادعای خصوصی‌بودن آیات مربوط به همسران پیامبر(ص) ادعای مبتنی بر آن در برساخته‌بودن قرآن‌کریم نیز إبطال می‌گردد.

جهاد در اسلام دارای ابعاد گوناگونی است که می‌توان همگی را زیر عنوان تلاش در راه خدا جمع نمود. در این میان، تنها در مسئله جنگ، سوءبرداشت‌های فراوانی ایجاد شده که موجب بروز هجمه‌های فراوانی نسبت به اسلام گشته و از آنجایی که در سال‌های أخیر افزایش تنش در مناطق اسلامی، عاملی برای رشد پدیده اسلام‌هراسی شده، ضروری است تا با تبیین حقیقت جهاد، موضع حقیقی دین را آشکار کرد. مبانی جنگ، به‌خوبی در آیات قرآن بیان شده و علامه جوادی‌آملی أبعاد آن را از طریق تفسیری جامع از آیات جهاد روشن ساخته است. در جانب مقابل، فایرستون، خاورپژوه معاصر، دیدگاه اسلامی در مسئله جهاد را به چالش نقد کشانده است. تقابل این دو دیدگاه، راه مناسبی است تا أفزون بر تبیین ماهیت جهاد در قرآن، شبهات مربوطه نیز پاسخ داده شود. از دیدگاه علامه جوادی‌آملی بر أساس آیات قرآن، جهاد همواره روح دفاعی دارد و هدفش یاری دین در برابر فتنه دشمن و حذف مانع از سر راه فطرت الهی بشر است، أما از دیدگاه فایرستون، جهاد، نماد جنگ‌محوری و سلطه‌طلبی اسلام است که این نگاه ناشی از فقدان نگاه انسجامی جامع نسبت به آیات جهاد است.

در فراز «... وَ مَثَلُهُمْ فیِ الانجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطأَهُ فازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی‏ ­عَلیَ‏ سُوقِه ...» در آیه 29 سوره فتح همراهان پیامبر(ص) به گیاه بالنده تمثیل شده­اند. مطابق ادعای فراز مذکور باید فقراتی مشتمل بر تمثیل مشارالیه آیه در إنجیل وارد شده باشد. پیجویی برای دستیابی به چنین فقراتی در أناجیل، در تاریخ تفسیر توسط انگشت­شماری از مفسران عمدتاً معاصر انجام و به اشارات اجمالی منتج شده است. تتبع گسترده و مستقیم تمثیل مذکور نشان داد علی‌رغم مسأله تحریف، فقراتی در أناجیل فعلی موجودند که می­توانند در غایت انطباق مشارالیه تمثیل قرآنی قلمداد شوند. این فقرات به‌گونه­ای اعجاب­آور در سه انجیل لوقا، متی، مرقس با اختلاف‌های جزئی حفظ و تکرار شده­اند! بررسی تفسیری و تطبیقی تمثیل قرآنی با فقرات قابل­قبول از أناجیل، کاشف از وجود اشتراک‌ها و افتراق‌هایی است. توجه به بعد فردی سیر و حرکت دیندار، أصل تشبیه رشد معنوی انسان به رویش گیاه بالنده، نائل‌شدن از قلت و ضعف به قدرت و استحکام از موارد مشترکند. تصریح به نام مبارک «محمد»(ص) و همراهانش (قرآن)، توجه به بعد اجتماعی دین (قرآن)، بحث ملکوت و پادشاهی الهی (إنجیل) و اشتمال تمثیل بر غیردینداران (إنجیل) از مفترقاتند.

در دوران معاصر بعد از إتفاق‌های مهمی که در منطقه قدس رخ داد، برخی از علمای مسلمان به دریافت جدیدی از آیات وعید بنی‌إسرائیل در سوره إسراء رسیدند و برخی، وعید نخست و برخی وعید دوم ذکرشده در آیات را ناظر به إفساد کنونی صهیونیست‌ها دانستند؛ این برداشت از آیات، افزون بر اینکه می‌تواند منشأ روحیه‌دهی عظیمی در أردوگاه مسلمانان باشد، مصداق جدید و شاخصی از إعجاز قرآن در إخبار غیبی نیز می‌تواند تلقی شود. إثبات صحت این برداشت و همچنین تبیین دقیق‌تر و جزئی‌تر آن نیازمند بررسی‌های گسترده و عمیق و علمی در متن آیات و سایر قرائن مرتبط است، أما روشن است که بدون رهیافت به معانی و مفاهیم دقیق مفردات، نیل به دریافت دقیق از آیات مقدور نیست. در این مقاله سعی بر آن است که واژه‌ها و تعبیرهای حساس متن آیات وعید با توجه به کاربرد عرفی زمان نزول و با بررسی توصیفی و درون‌متنی، معناشناسی شود.

مفسران پیرامون عبارت «لَوْ کُنْتُمْ فی‏ بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی‏ مَضاجِعِهِمْ» دیدگاه‌های گوناگونی ارائه داده‌اند. نظر مشهور آن است که بر أساس این آیه، کسانی که در میدان جنگ به قتل می‌رسند به أجل محتوم خود می‌میرند. در اینجا این پرسش ایجاد می‌شود که آیا کشته‌شدن در جنگ، سرنوشتی غیرقابل پیش‌گیری برای مقتول است؟ آیا دوری از مواضع خطر در تأخیر أجل نقش دارد؟ یافته‌های تحقیق در پاسخ به پرسش‌های مذکور نشان می‌دهد مفاد آیات 2 أنعام و 39 رعد و روایات ذیل آن مبنی بر تقسیم أجل به محتوم و معلّق، کلید حل مسائل مرتبط با آیه مورد بحث است و بر أساس آن، قتل، لزوماً از نوع أجل محتوم نیست، بلکه در معمول موارد از نوع أجل معلّق است. بنابراین، دوری از میدان جنگ و دیگر مواضع خطر، می‌تواند در تأخیر أجل مؤثر باشد. با این حال، هر دو نوع أجل، «مقدر» الهی است و بر هر دو «کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْل» صدق می‌کند. فرض «محتوم» بودن أجل در همه قتل‌ها، عناصری همچون ارزشمندی ایثار جان در راه خدا، نهی از القای خود در هلاکت، تشریع قصاص و فواید آن، و توصیه به احتیاط را به چالش می‌کشد و با گستره‌ای از آموزه‌های قرآنی ناسازگار می‌نماید. سایر آیات مرتبط نیز در چارچوب این تحلیل قابل تفسیر است.

«مقاومت» از واژه‌های بنیادین و فطری است که ریشه قرآنی دارد و با مفاهیم و آیات اجتماعی قرآن ارتباط معناداری دارد. بر أساس دلالت‌های لغوی و تفسیری می‌توان آن را معادل با توحید، عدالت و در نهایت، اسلام قرار داد که این امر مهم و ذاتی، گاه با برداشت‌های نارسا به إفراط و تفریط کشیده شده و بیشتر بر روش مقاومت مانند: تقابل، جنگ و قتال توجه شده است. هدف از این پژوهش توسعه معنایی و تفسیری «مقاومت» و آشکارسازی ظرفیت اسلام در پاسخ به نیازمندی‌های اجتماعی و مقابله با تفکر غرب است که تبیین آن در تحقق و تقویت نظام سیاسی و اجتماعی اسلام بسیار مؤثر است. مقاومت در قرآن بر توحید، عدالت و فطرت بنا شده است و بر تحقق أصل حاکمیت خدا بر سرنوشت انسان، تشکیل حکومت، إقامه قسط، آبادانی زمین و عدم پذیرش ولایت و ربوبیت غیر خدا تأکید دارد.

تعارض اجتماعی هرگونه رفتار، تفکر و احساس خصمانه آگاهانه است که در سطوح مختلف روابط اجتماعی رخ می‏دهد. این معضل اجتماعی، عواقب و خسارات فردی و اجتماعی فراوان و گاه جبران ناپذیری را به‌دنبال دارد. هدف از پژوهش حاضر، بررسی جایگاه و نقش أصل قرآنی «قول حسن» در مدیریت تعارض‎های اجتماعی است. در این تحقیق با روش تحلیلی توصیفی، به بررسی فقره «قُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا» از آیه 83 بقره از دیدگاه مفسران پرداخته شده است. سپس جایگاه أصل «قول حسن» در تنظیم روابط اجتماعی و مدیریت تعارض‏ها بررسی گردیده است. أصل «قول حسن» یکی از رهنمون‏های جامع قرآن در ارتباط با تنظیم شکل روابط افراد اجتماع با یکدیگر است. میان مفسران اختلاف‌هایی در خصوص قلمرو سه واژه «قولوا»، «الناس» و «حسنا» وجود دارد. نظریه مختار آن است که این سه واژه مطلق بوده و به‌وسیله آیه یا روایتی نسخ نشده‏اند. بر أساس این دیدگاه و همچنین مطابق تفسیر مفسران از این آیه، «قول حسن» معنایی بسیار گسترده به‌لحاظ خطاب، مخاطب و أبعاد دارد و بسیاری از آموزه‏های دینی را در خود جای می‏دهد؛ لذا نقشی به‏سزایی در تنظیم روابط اجتماعی و مدیریت تعارض‏ها خواهد داشت. البته این أصل در موارد مختلف مصادیق مختلف خواهد یافت.