جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع اصلی این پژوهش مقایسه تطبیقی دو جریان اجتهادی اصولی ایران و جریان اخوان المسلمین مصر در نگرش سیاسی به قرآن است. هدف پژوهش، گردآوری نقاط اشتراک ویژگی ها و نگرش‌های اسلامی در راتباط با موضوعات اساسی جهان اسلام و کمک به هم‌گرایی بیشتر است. روش پژوهش با توجه به شیوه قرائت متن و زمینه، گفتمان زمانه(ویژگی های سیاسی اجتماعی) و نوع ویژگی های فکری هر دو جریان را در نگرش سیاسی مؤثر می داند. نقاط مشترک زیادی در ویژگی های فکری هر دو جریان در زمینه نگاه به قرآن، حجیت، زبان داری آن و نگرش حداکثری به قرآن دیده می‌شود. بیشترین نقاط افتراق، در روش های به کار برده شده، نظیر تأکید بر بعد حکمی فلسفی در جریان اجتهادی و نفی آن در جریان اخوان، دیده می‌شود. از نظر هر دو جریان، «حکومت »، «دولت» و نظام سیاسی مبتنی بر قرآن است. «قرآن» ملاک عمل جامعه و حکومت اسلامی است. در یافته تحقیق، می‌توان گفت که تلاش دو جریان برای ارائه تصویری خالص، اصیل، سازنده، حرکت آفرین و نظام ساز از قرآن است. مباحث مرتبط با نگرش سیاسی به قرآن، بدون توجه به وجوه تفرقه انگیز میان ملل مسلمان و با هدف بازگشت به حیات طیبه قرآنی، در جهان اسلام طرح شده است.

معرفت و آگاهی دینی به‌ویژه در عصر افول نسبی هژمون آگاهیِ سکولار، اهمیت یافته‌ است. اثرگذاری معرفتِ دینی نخبگان بر آگاهی افراد یا امتداد اجتماعیِ معرفتِ دینی در بافت‌های متنوع فرهنگی، «جریان‌های معرفتی ـ دینی» متفاوتی را به وجود آورده است. در چنین بافت‌های متنوعی که معارف دیگری نیز جریان دارند، تقویت هویت و ارزش‌های دینی دغدغه اصلی متولیان دین و دین‌داران است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که «در جهان تحولات پیچیده و گسترده‌ کنونی، تحلیل جریان‌های معرفتی ـ دینی (جریان‌شناسی)، با کدام اصول، مفاهیم و معیارها امکان‌پذیر است؟». در این مقاله برای پاسخ به این پرسش، با بررسی انتقادی و تحلیل روندها، مفاهیم و نظریه‌های مهم در حوزه جامعه‌شناسی بین‌الملل معرفت و مطالعات جهانیِ دین، برای جریان‌شناسی، سرفصل‌ها یا چارچوبی منطقه‌ای ـ فرهنگی پیشنهاد می‌شود.

انقلاب اسلامی ایران از متمایزترین و شاخص‌ترین انقلاب­های جهان است که در قرن بیستم؛ در بهت و حیرت تمامی تحلیل‌گران، برنامه‌ریزان و سازمان‌های جاسوسی و اطلاعاتی دنیای استکبار به وقوع پیوست. از سوی دیگر، یکی از کشورهای که در این اواخر پدیده انقلاب را تجربه نموده است کشور تونس است. سلسله‌ای تظاهرات گسترده اجتماعی (۲۰۱۰–۲۰۱۱) سرانجام منجر به انقلاب معروف به «یاسمین »در تونس گردید. در نوشتار پیش رو در پی مقایسه زمینه‌ها، اهداف و دستاوردهای این انقلاب با انقلاب یاسمین تونس هستیم و تلاش خواهیم نمود به این پرسش پاسخ دهیم که انقلاب یاسمین تونس در مقایسه با انقلاب اسلامی ایران چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی در زمینه‌ها، اهداف و دستاوردهایش دارد؟ نتیجه مطالعات و اطلاعات موجود نشان می‌دهد که انقلاب تونس شباهت‌ها و اشتراک‌های فراوانی با انقلاب اسلامی در ایران دارد و در بسیاری از موارد متأثر از آن نیز هست. با وجود شباهت‌های بسیار بین هر دو انقلاب، تفاوت‌های آنان نیز فراوان است و قابل مقایسه با شباهت­های آن دو نیستند. تفاوت و اختلاف هردو انقلاب در اهداف و دستاودرها چشم­گیر و آشکار دیده می‌شود که مهم‌ترین آن نبود رهبری واحد و متمرکز، فقدان ایدئولوژی و گرایش‌های دینی، عدم استقلال و به ویژه استقلال سیاسی هستند.

اقدامات کشور‌های عربی در چند سال اخیر همواره در راستای انزوای سیاسی ایران در منطقه بوده است. ناتوی عربی پروژه ای با ماهیت نظامی، امنیتی و ایران ستیزانه جهت ممانعت از گسترش نفوذ مشروع ایران در منطقه و در تداوم طرح‌های پیشین ضد ایرانی همچون، پیمان 2+6، دکترین ریگان و ترکیب عملیاتی سپر صحرا و نیروی واکنش سریع (R.D.F) است که توسط آمریکا در منطقه دنبال شدند. ترس کشورهای مرتجع عربی از پیامدهای بیداری اسلامی از سال 2011م، وقوع برخی تعارضات و درگیری‌های سیاسی، وقوع جنگ‌های نیابتی در منطقه و پیروزی‌های محور مقاومت باعث شده است که کشورهای مرتجع عربی نظیر عربستان سعودی انگیزه بیشتری برای اجرایی کردن این طرح که ایده آن آمریکایی است، داشته باشند. از دید آمریکا و رژیم صهیونیستی، ایران بیش از هر چیز یک تهدید ژئوپلیتیکی است که باید برای آن یک «پاسخ ژئوپلیتیکی» فراهم کرد. بر اساس این طرح، عملا وظیفه اصلی مقابله با ایران به بازیگران محلی و متحدان منطقه‌ای آمریکا واگذار می‌شود. ائتلاف محافظه کار،رژیم صهیونیستی و آمریکا را نیز می‌توان «چرخ پره‌ای» نامید، بدان معنا که ایالات متحده به مثابه چرخ و محور ائتلاف عمل می‌کند و عرب‌ها و رژیم صهیونیستی با همراهی آن به پره‌های این ائتلاف شکل می‌دهند و سعی در موازنه‌گری در برابر ایران دارند. در این مقاله با روش توصیفی و تحلیلی تلاش شده است تا اهداف ائتلاف محافظه کار، رژیم صهیونیستی و آمریکا از طرح ناتوی عربی در منطقه غرب آسیا را بررسی و تحلیل کند.

با موج تحولات منطقه‌ای گمان می‌رفت؛ انقلاب سرنوشت سازی در یمن رقم بخورد که با حمایت غرب و اسرائیل از عربستان این تحولات سرنوشت دیگری پیدا کرد و مانع تحقق انقلاب مردمی در یمن شد. عربستان، یمن را حیاط خلوت خود می‌داند و اهدافی در این کشور دنبال می‌کند که در قالب همگرایی بین عربستان و اسرائیل، کشورهای محافظه کار منطقه، آمریکا و غرب شکل می‌گیرد. حکام سعودی روشی پراگماتیک و همسو با غرب را برای تأمین امنیت داخلی خود دنبال می‌کنند که چیستی و چگونگی این سیاست در واقع طرح سوال اصلی است که اهداف عربستان در منطقه به صورت عام و در یمن به صورت خاص چیست؟ پاسخ این است که سیاست عربستان جلوگیری از نفوذ ایران و محور مقاومت در منطقه به صورت عام و در یمن به صورت خاص است؛ در ورای آن، خواهان افزایش قدرت خود و کاهش نفوذ ایران در منطقه است. مهمترین یافته‌های پژوهش؛ بنیادگرایی رادیکال و مهار گسترش شیعه‌گرایی، تحکیم ائتلاف با آمریکا و افزایش قدرت منطقه‌ای، بازسازی امپراتوری سنی و رهبری قدرت منطقه‌ای، جلوگیری از گسترش محورمقاومت در منطقه است که این سیاست‌ها در یمن به دلیل دسترسی به منابع نفتی یمن و جلوگیری از روی کارآمدن دولت مردمی در یمن است.

اخوان­المسلمین به عنوان یک جنبش سیاسی و اجتماعی، در تاریخ صدساله اخیر مصر تحولات زیادی را تجربه کرده است. به موازات این تحولات، کاوش در مورد رویکردها و سیاست­های این جنبش به‎ویژه در دهه اخیر و پس از انقلاب 2011 مصر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. یکی از مسائل مهمی که توجه بسیاری از تحلیل­گران را به خود جلب کرده است، قدرت­یابی و زوال سریع این جنبش در عرصه سیاسی مصر می­باشد؛ لذا این سؤال ایجاد می­شود که دلایل ظهور اخوان‏المسلمین در رأس قدرت سیاسی مصر چیست و چرا به‏سرعت رو به زوال نهاد؟ این پژوهش در نظر دارد با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد. بررسی­های پژوهش نشان می­دهد عواملی مانند ایدئولوژی مذهبی، سازمان­دهی قوی، برخورداری از حمایت­های مردمی و تأکید بر مشارکت سیاسی، در قدرت­گیری اخوان­المسلمین نقش داشتند و در مقابل، مؤلفه­هایی مانند فقدان رهبری قوی و منسجم پس از کسب قدرت، تناقض در عقیده و عمل، عدم اجماع و تعامل با دیگرگروه­های سیاسی و وابستگی به غرب منجر به سقوط اخوان از اریکه قدرت شدند.

نوشته‌ی حاضر در پاسخ به این پرسش سامان داده شده است که جنبش اخوان‌المسلمین مصر چه تأثیراتی بر گروه‌های جهادی افغانی داشته است؟ مطالعه‌ی این مسئله از آن رو اهمیت دارد که بسیاری از معضلات سیاسی و اجتماعی در افغانستان در روابط و مناسبات نیروهای اجتماعی با جریان‌های بیرون از مرزها ریشه دارد. برای یافتن پاسخ این پرسش از روش توصیفی ـ تحلیلی بهره برده‌ایم. نتایج به‏دست‏آمده حاکی از آن است که گروه‌های جهادی، در اهداف و آرمان‌ها، تشکیلات سازمانی و شیوه‌های مبارزاتی خود از اخوان‌المسلمین تأثیر پذیرفته و شش عامل در تأثیرگذاری اخوان بر این گروه‌ها نقشی اساسی داشته‌اند: موقعیت محوری مصر و الازهر در جهان اسلام، نوگرایی رهبران اخوان در تفسیر آموزه‌های دینی، ایدئولوژی سیاسی جذاب اخوان، قرابت دینی و مذهبی مصر با جامعه‌ی اهل‌سنت افغانی، فقر فکری ـ فرهنگی در افغانستان و حمایت غربی‌ها از اندیشه‌های اسلام‌گرایانه در برابر توسعه‌ی نفوذ سوسیالیزم. تفکرات اخوانی از طریق تحصیل‏کردگان مذهبی، نیروهای اعزامی عرب و ترجمه‌ی کتاب‌ها و مجلات به افغانستان منتقل شده و به صورت مشخص سه گروه جنبش جوانان مسلمان، حزب اسلامی گلبدین و جمعیت اسلامی را تحت تأثیر قرار داده است. گسترش افراط‌گرایی و تعمیق شکاف‌های اجتماعی در افغانستان را می‌توان دو پیامد مهم تأثیرپذیری گروه‌های جهادی از اخوان‎المسلمین دانست.

با وقوع انقلاب اسلامی، ادبیات نظری تأثیرگذاری انقلاب‌ها بر روابط بین‌الملل تقویت شد. وقوع انقلاب اسلامی از آنجا که به احیای فرهنگ دینی و طرح الگوی دین‌محور در عرصه روابط بین‌الملل منجر شد، انگاره‌ها و مفروضات سکولار این عرصه را با چالش مواجه ساخت. سه گروه درباره تأثیرگذاری انقلاب اسلامی بر روابط بین‌الملل نظریه‌پردازی کرده‌اند. گروه اول بر شاخصه‌های ویژه اسلامی و انقلابی و بیشتر بر ویژگی فرهنگی و محتوایی انقلاب اسلامی تأکید دارند. گروه دوم افزون بر این، درصددند تا تأثیرگذاری انقلاب اسلامی را با استفاده از روش‌ها و شیوه‌های الگویی به اثبات برسانند. گروه سوم که برخی از نویسندگان غربی در آن جای می‌گیرند، بر اساس رویکردهای تلفیقی به بررسی پیامدهای انقلاب اسلامی ایران در حوزه سیاست خارجی و تأثیر آن بر روابط بین‌الملل پرداخته‌اند. در ابعاد عینی، توجه به تأثیرات فرهنگی و سیاسی انقلاب اسلامی و نیز توجه به تحولات و منازعات ایران در آینده و تدوین برنامه و پیش‌بینی احتمالات پیش رو از اهمیت بالایی برخوردار است.

در مجموعه گفتمان­های اسلام سیاسی در افغانستان، جریان اخوانی از جهات مختلفی برجسته­تر و مهم­تر است و حکم پیشگام را دارد. این نوشتار با تمرکز بر تکوین و کنش­گری «جریان اخوانی» در سه دهه اخیر قرن بیستم، هویت و کارنامه اسلام­گرایان اخوانی در افغانستان را در چارچوب روش تحلیل گفتمان و متکی به آرای لاکلا و موفه بررسی می­کند. جریان اخوانی در افغانستان از لحاظ تباری در ادامه جریان بین‌المللی اخوان‌المسلمین و در بستر دهه دموکراسی 1963-1973 در افغانستان، گفتمانی قابل توجه شد. در ادامه اخوانیسم در متن تحولات شتابان دهه­های 1970 و 1980 به گفتمان مهمی تبدیل شد. این گفتمان حول دال مرکزی «اسلام یگانه راه حل» شکل گرفت و عناصر مهمی مانند دولت، حزب، انقلاب، جهاد و... را در پیرامون خود مفصل­بندی نمود. گفتمان اخوانی هرچند موفق شد با به زیر کشیدن رژیم مارکسیستی در 1992، مدت کوتاهی به گفتمان هژمون تبدیل شود اما این گفتمان با برآمدن خلافت­گرایان طالبان در 1996 به حاشیه رانده شد.

مقاله حاضر تلاش دارد شکست اسلام‌گرایان در مصر را مورد بررسی قرار دهد. براین‌اساس با محوریت این پرسش که «دولت مصر چگونه توانسته جریان‌های اسلامی را کنترل و مدیریت کند؟»، به شکست جریان‌های اسلامی در مصر می‌پردازد. این مقاله درصد است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی، به دلایل این مسئله بپردازد و برای تحلیل داده‌ها نیز از روش کارکردگرایی ساختاری بهره گرفته است. همچنین نشان داده است که، دولت در مصر توانسته با دوقطبی سازی میان جریان‌های اسلامی بر سر چگونگی حضور در عرصه سیاسی جریان اسلام‌گرا را از جریان الازهری و جریان صوفیانه جدا کند. در این میان با متهم کردن جریان اسلام‌گرا به تروریسم، جدایی بین نظام جامعه پذیری کشور مصر و جریان‌های اسلامی، اضمحلال نهاد رهبری و سازماندهی آنان در عرصه سیاسی و انشقاق عمیق بین جریان‌های اسلامی و اسلام‌گرا به ویژه انشقاق میان اسلام‌گرایان و الازهر، در مدیریت و کنترل جریان‌های اسلامی بسیار موفق عمل کند.