جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

القاعده یک گروه انحرافی تندرو در جوامع اسلامی با منشأ فکری و ایدئولوژی وهابیت و سلفیت است که جوامع اسلامی را با بحران پدیده شوم تکفیری مواجه نموده است . در تشکیل آن علاوه بر اشخاص که رهبری و مدیریت سازمان را عهده‌دار بودند، دولت‌های آمریکا، عربستان و پاکستان به عنوان سه ضلع ملث فکری، سیاسی و ابزاری نیز همکاری بسیار موثری داشتند،‌ اگرچه رابطه­ی این سازمان پس از جنگ با شوروی در ظاهر با حامیان گذشته­ی خود به سردی گراییده و سه دولت مذکور، به ویژه آمریکا در ظاهر دست از حمایت القاعده برداشته، اما واقعیت نه تنها خلاف این امر را ثابت می‌کند؛ بلکه نشان دهنده­ی این امر است که القاعده به نوعی استراتژی جدید استعمارگران در منطقه­ی خاورمیانه و ایجاد اختلاف در بین جوامع اسلامی برای تضعیف وتحت سلطه درآوردن بلاد اسلامی و به وجود آوردن گروه­های انحرافی و ایجاد انحراف در مسیر دین اسلام و از بین بردن روحیه انقلابی شیعیان در مقابل استعمارگران است.

جهان اسلام به‏ خصوص افغانستان و پاکستان در چند دهه اخیر شاهد شکل‌گیری و رشد جریان‌های گوناگون با افکار متفاوت بوده است که بیشتر آنها با عناوینی همانند «افراطی‌گری مذهبی»، «اسلام­ گرایی»، «رادیکالیسم» و چه ­بسا «تروریسم» شهرت یافته‌اند. از اهداف و انگیزه‌های برخی اشخاص، مراکز و نهادهای مذهبی و همین­طور سیاست­های پلید استعمار و استکبار می­توان به عنوان مهم­ترین عوامل تأثیرگذار در این زمینه نام برد. در این میان چه­بسا میان اصطلاح «افراطی‌گری» با عناوین مشابه آن، خواسته یا ناخواسته خلط می­گردد؛ درحالی‏که بسیاری از جریان­های مذهبی خواسته­ های حق­ طلبانه و مطابق با موازین شرعی دارند و خط‏ مشی آنان از کسانی که به خشونت­ های نامتعارف مذهبی و قومی دامن می­زنند، جداست؛ بنابراین در نوشتار حاضر، ضمن بررسی ماهیت افراطی­ گری و شاخصه­ های اصلی آن، به ‏ویژه در افغانستان و پاکستان، نقش دو عامل دخالت­های خارجی و شیوه آموزش حاکم بر مدارس مذهبی، به عنوان بسترها و محرّک های اصلی در این زمینه، مورد توجه قرار گرفته است.

به همان نسبت که بیداری اسلامی- تمدنی، نویدبخش بازگشت به ارزش‌های عدالت‎خواهانه و کنش ارتباطی فرهنگی و مسالمت‌آمیز تمدنِ اسلامی است، به همان اندازه چالش‌ها و هراس‌هایی را نیز برای نظام سلطه ایجاد کرده است. بدین لحاظ طی سال‌های گذشته، بیداری تمدنِ اسلامی در درون خود، دو پتانسیل فرصت و تهدید را جای داده است. این تحقیق می‌کوشد توهم شیعه‌هراسی را به عنوان یکی از مهم‌ترین تهدیدات بیداری اسلامی- تمدنی کالبدشکافی کند. از این منظر، علل بروز و راهکارهای مقابله با آن مهم‌ترین دغدغه این نوشتار است. به نظر نگارنده، استراتژیست‌های هژمونی بین‌المللی بعد از ظهور بیداری تمدنی در ایران و صدور آن، متوجه پتانسیل بالای قدرت نرم شیعه در جهت جریان‌سازیِ عدالت‌طلبی، ظلم‌ستیزی و استقلال‌طلبی شدند که اگر کنترل نشود، به‎زودی مرز‌های ایران را در می‌نوردد و زمینه گسترش اسلام سیاسی و دولت‌های اسلامی مشابه ایران را در منطقه خاورمیانه فراهم می‌آورد؛ ازاین‎رو پروژه شیعه‌هراسی به منظور مصادره مفاهیم اصیل اسلام ناب طراحی شده است که راهکار مقابله با آن، بصیرت سیاسی و واکاوی آموزه‌های صلح‌جویانه، وحدت‏طلبانه و کنش ارتباطی خردمندانه و معنویت‌خواهانه اسلام است.

جریان‎های دینی اسلامی اندونزی در تعامل با جریان‎های فکری مرکز جهان اسلام از تنوع و تکثر بالایی برخوردار است. گروه‎های مسلمان به قطب‎بندی‎های دینی معرفتی دچار شده، در یک نظام کثرت‏گرای دینی فرهنگی زندگی می‏کنند. در این نوشتار به این پرسش می‏پردازیم که جریان‎های دینی اندونزی کدام‎اند و تأثیرپذیری آنان را از جریان‏های دینی اسلامی خاورمیانه، به‏طورمختصر با رویکرد جامعه‎شناسی تاریخی و روش تحلیلی- توصیفی بیان خواهیم کرد. مهم‌ترین جریان‌های اسلامی اندونزی، عبارتند از: تجدخواهی اسلامی، اصلاح‌طلبی اسلامی، سنت‌گرایی دینی، بنیادگرایی دینی، روشنفکری سکولار، روشنفکری لیبرال و جریان شیعی که همگی به‌نوعی متأثر از جریان‌های اسلامی در مرکز جهان اسلام و منطقه غرب آسیا بوده و در تعامل با آن شکل گرفته است.

مسلمانان در اواخر قرن نوزده از لبنان امروز وارد آمریکا شدند و از آن زمان با چالش‌های متنوعی مواجه شده‌اند. مهاجران برای استفاده از رفاه اجتماعی در آمریکا باید توانایی، سازش و بهره‌وری خود را به عنوان یک شهروند آمریکایی به اثبات برسانند تا از امکاناتی مانند تحصیل، بهداشت، شغل و ... بهره‌مند شوند. در این رهگذر، مهاجران شیعی با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند. شیعیان همواره از فشارهای اجتماعی ناشی از اختلاف میان آموزه‌های دینی و اقتضائات تجددگرایانه، سکولار و اسلام‌هراسانه آمریکا رنج‌ می برند و دچار آسیب‌های هویتی شده‌اند. این پژوهش در صدد بررسی چالش‌های هویت دینی شیعیان آمریکا و پاسخ به این پرسش است که آیا شیعه برای استیفای حقوق شهروندی باید سیاست‌های اجتماعی آمریکا مبنی بر ادغام شدن در بافت جامعه را با تمام الزامات آن بپذیرد؟ آیا می‌توان به پدیده‌ای به نام «اسلام آمریکایی» قائل شد؟ در این پژوهش که از روش تبیینی و با استفاده از ابزار کتابخانه‌ای-میدانی بهره می‌برد، انواع چالش‌های هویت دینی مسلمانان در سه بخش فرهنگی، اجتماعی و دینی و نحو‌‌ه‌ تأثیر آنها بر هویت مسلمانان، به‌خصوص شیعیان، مورد ارزیابی قرار گرفته است.

یکی از مهم‌ترین مسائل پاکستان، افراط‌گرایی است که ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی پیدا کرده است. برخی این مسئله را با ابعاد دینی و فکری، معرفتی بررسی می‌کنند ولی نباید از ابعاد سیاسی اجتماعی این موضوع غافل شد. این مقاله با تمرکز بر مباحث جامعه شناسی معرفت قصد دارد به این پرسش پاسخ دهد که زمینه‌های اجتماعی افراط‌گرایی در جریان‌های دینی-معرفتی پاکستان چیست؟تحولات افغانستان (قبل و بعد از حمله شوروی)، ویژگی‌های سیاسی-امنیتی و فرهنگی-اجتماعی مناطق امنیتی، چالش‌های نظام سیاسی در حکمرانی، حضور قدرت های خارجی و منطقه‌ای، ساختار قومی-قبیله ای پاکستان، استقلال‌طلبی هویتی، ارتش، مدارس علمیه و فرهنگ و هویت سیاسی از مهم‌ترین عوامل سیاسی-اجتماعی هستند که در افراط‌گرایی را در پاکستان ایجاد و تقویت کرده‌اند.

جریان نومعتزله شمال آفریقا به اقتضای دورانی که در آن زندگی می‌کردند تحت تأثیر مدرنیته غربی، مسائل نظری عقلانیت را معطوف به مدرنیته حل کردند. بر این اساس مبانی آنها در فهم معارف دین با معتزله قدیم فرق می‌کرد؛ زیرا معتزله قدیم براساس مبانی عقلی و فلسفه توحیدی بود، ولی نومعتزله در شمال آفریقا برخلاف اسلاف خود بر اساس تعامل با غرب، توجه به عقب‌ماندگی جوامع اسلامی و تلاش برای برقراری سازگاری بین دین و مدرنیته، رویکرد خاصی را در تفسیر آیات قرآن در پیش گرفتند. آنان در مبانی هستی‌شناختی عمدتاً نظام هستی را امری مادی و متحول و در حال تغییر می‌دانند و رابطه خدا و انسان و جهان را در بررسی گزاره‌های دینی نادیده می‌گیرند. ازآنجاکه نظام هستی بر تفکر اعتزال نو با عینک عقل تجربی نگاه می‌شود، اکثر مفاهیم و آموزه‌های وحیانی و غیبی مانند خدا، فرشته و بهشت و جهنم یا مورد انکار واقع می‌شود و یا به تأویل بدون ضابطه دچار می‌گردد. این تحقیق درصدد است با روش توصیفی و تحلیلی و انتقادی، مبانی هستی‌شناختی و شاخصه‌های تفسیر عقلی جریان نومعتزله در شمال آفریقا به ویژه نصر حامد ابوزید و حسن حنفی را تصویر کرده و آسیب‌های آن را در قالب آسیب‌های مبنایی هستی‌‌شناختی بررسی کند.

با توجه به شکل‌گیری حرکت‌های متعدد اسلام‌گرا در جهان اسلام در قرن اخیر، نظریات متعددی در مورد خاستگاه و منشأ پیدایش آنها به وجود آمده است که برخی از آنها جنبش‌های اسلام‌گرا را پیامد ویژگی‌های ذاتی و بنیادین اسلام قلمداد می‌کنند و برخی دیگر، حرکت‌های اسلام‌گرا را واکنشی به مسائل و بحران‌های محیطی می‌دانند. مقاله حاضر به دنبال پاسخ‌گویی به این سوال است که با چه رهیافت‌های نظری می‌توان شکل‌گیری جریان‌های اسلام‌گرا از جمله گروه‌های تکفیری را تحلیل نمود؟ جهت تحلیل شکل‌گیری جریان‌های اسلام‌گرا نظریات متعددی از جمله: «نظریه ادواری»؛ هرایر دکمجیان، «نظریه تجدید حیات اسلامی»؛ خورشید احمد، نظریه «بحران هویت، عامل ظهور جنبش های بنیادگرا»؛ رضوان السید، نظریه «بحران هژمونی، عامل حرکت‌های اسلام‌گرا»؛ بابی سعید، «نظریه جامعه شناختی»؛ اولیویه روآ و «نظریه اقدام جمعی»؛ حمید احمدی قابل استفاده است؛ لیکن تحلیل پیدایش گروه‌های تکفیری با استفاده از نظریات مذکور به تنهایی کافی نیست و باید به‌صورت ترکیبی تحلیل صورت گیرد. روش مورد استفاده در این مقاله، روش توصیفی - تحلیلی و ترکیب نظریه‌هاست.

موضوع اصلی این پژوهش مقایسه تطبیقی دو جریان اجتهادی اصولی ایران و جریان اخوان المسلمین مصر در نگرش سیاسی به قرآن است. هدف پژوهش، گردآوری نقاط اشتراک ویژگی ها و نگرش‌های اسلامی در راتباط با موضوعات اساسی جهان اسلام و کمک به هم‌گرایی بیشتر است. روش پژوهش با توجه به شیوه قرائت متن و زمینه، گفتمان زمانه(ویژگی های سیاسی اجتماعی) و نوع ویژگی های فکری هر دو جریان را در نگرش سیاسی مؤثر می داند. نقاط مشترک زیادی در ویژگی های فکری هر دو جریان در زمینه نگاه به قرآن، حجیت، زبان داری آن و نگرش حداکثری به قرآن دیده می‌شود. بیشترین نقاط افتراق، در روش های به کار برده شده، نظیر تأکید بر بعد حکمی فلسفی در جریان اجتهادی و نفی آن در جریان اخوان، دیده می‌شود. از نظر هر دو جریان، «حکومت »، «دولت» و نظام سیاسی مبتنی بر قرآن است. «قرآن» ملاک عمل جامعه و حکومت اسلامی است. در یافته تحقیق، می‌توان گفت که تلاش دو جریان برای ارائه تصویری خالص، اصیل، سازنده، حرکت آفرین و نظام ساز از قرآن است. مباحث مرتبط با نگرش سیاسی به قرآن، بدون توجه به وجوه تفرقه انگیز میان ملل مسلمان و با هدف بازگشت به حیات طیبه قرآنی، در جهان اسلام طرح شده است.

مسئله مقاله حاضر صورت‏بندی نظریات فرهنگی بر اساس منظومه فکری امام خمینی است. نظریات فرهنگی در دو طیف کلان متعالی و متدانی طبقه‏بندی می‏شوند. نظریه فرهنگی متعالی دارای وضعیت جامع و نظریه‏ای بومی و اسلامی است. در مقابل این نظریه هفت نظریه دیگر قرار دارند که در سه سطح تک‌بعدی، دوبعدی و سه‌بعدی دسته‌بندی می‏شوند و دارای وضعیت ساده، پیچیده و بسیار پیچیده هستند. روش مقاله تحلیلی - استنباطی و چارچوب نظری هم ترکیبی از نظریه فطرت و نظریه انسان‏شناسی امام خمینی است. نوآوری مقاله حاضر علاوه بر استفاده از چارچوب نظری بومی، طبقه‌بندی کلان و خرده نظریه‏های فرهنگی به هشت نوع می‏باشد.