جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معرفت و آگاهی دینی به‌ویژه در عصر افول نسبی هژمون آگاهیِ سکولار، اهمیت یافته‌ است. اثرگذاری معرفتِ دینی نخبگان بر آگاهی افراد یا امتداد اجتماعیِ معرفتِ دینی در بافت‌های متنوع فرهنگی، «جریان‌های معرفتی ـ دینی» متفاوتی را به وجود آورده است. در چنین بافت‌های متنوعی که معارف دیگری نیز جریان دارند، تقویت هویت و ارزش‌های دینی دغدغه اصلی متولیان دین و دین‌داران است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که «در جهان تحولات پیچیده و گسترده‌ کنونی، تحلیل جریان‌های معرفتی ـ دینی (جریان‌شناسی)، با کدام اصول، مفاهیم و معیارها امکان‌پذیر است؟». در این مقاله برای پاسخ به این پرسش، با بررسی انتقادی و تحلیل روندها، مفاهیم و نظریه‌های مهم در حوزه جامعه‌شناسی بین‌الملل معرفت و مطالعات جهانیِ دین، برای جریان‌شناسی، سرفصل‌ها یا چارچوبی منطقه‌ای ـ فرهنگی پیشنهاد می‌شود.

جهان اسلام به‏ خصوص افغانستان و پاکستان در چند دهه اخیر شاهد شکل‌گیری و رشد جریان‌های گوناگون با افکار متفاوت بوده است که بیشتر آنها با عناوینی همانند «افراطی‌گری مذهبی»، «اسلام­ گرایی»، «رادیکالیسم» و چه ­بسا «تروریسم» شهرت یافته‌اند. از اهداف و انگیزه‌های برخی اشخاص، مراکز و نهادهای مذهبی و همین­طور سیاست­های پلید استعمار و استکبار می­توان به عنوان مهم­ترین عوامل تأثیرگذار در این زمینه نام برد. در این میان چه­بسا میان اصطلاح «افراطی‌گری» با عناوین مشابه آن، خواسته یا ناخواسته خلط می­گردد؛ درحالی‏که بسیاری از جریان­های مذهبی خواسته­ های حق­ طلبانه و مطابق با موازین شرعی دارند و خط‏ مشی آنان از کسانی که به خشونت­ های نامتعارف مذهبی و قومی دامن می­زنند، جداست؛ بنابراین در نوشتار حاضر، ضمن بررسی ماهیت افراطی­ گری و شاخصه­ های اصلی آن، به ‏ویژه در افغانستان و پاکستان، نقش دو عامل دخالت­های خارجی و شیوه آموزش حاکم بر مدارس مذهبی، به عنوان بسترها و محرّک های اصلی در این زمینه، مورد توجه قرار گرفته است.

انتظار مولفه مهمی در هویت شیعه است، ولی رهیافت شیعیان همیشه در مورد این مفهوم و مولفه‌ یکسان و همنوا نبوده است. این نوشتار به شیوه استنادی- تحلیلی، دو جریان اصلی در خصوص انتظار را کاویده و به این نتیجه رسیده که پیش از دوره معاصر، جریان فکری- معرفتی تقدیرگرا که در آن نقش چندانی به فعالیت‌های جمعی سپرده نمی‌شد دارای هژمون بوده است. در دوران حاضر به دلایلی،‌ از جمله شرایط برون هویتیِ شیعه، جریان فکری - معرفتی اصلاح‌گرا که به جنبه‌‌های تمدنی هویت شیعه ارزش می‌دهد بر هویت شیعه هژمون شده و باعث تحولاتی در اجتماع و سیاست شیعیان گردیده است.

یکی از مهم‌ترین مسائل پاکستان، افراط‌گرایی است که ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی پیدا کرده است. برخی این مسئله را با ابعاد دینی و فکری، معرفتی بررسی می‌کنند ولی نباید از ابعاد سیاسی اجتماعی این موضوع غافل شد. این مقاله با تمرکز بر مباحث جامعه شناسی معرفت قصد دارد به این پرسش پاسخ دهد که زمینه‌های اجتماعی افراط‌گرایی در جریان‌های دینی-معرفتی پاکستان چیست؟تحولات افغانستان (قبل و بعد از حمله شوروی)، ویژگی‌های سیاسی-امنیتی و فرهنگی-اجتماعی مناطق امنیتی، چالش‌های نظام سیاسی در حکمرانی، حضور قدرت های خارجی و منطقه‌ای، ساختار قومی-قبیله ای پاکستان، استقلال‌طلبی هویتی، ارتش، مدارس علمیه و فرهنگ و هویت سیاسی از مهم‌ترین عوامل سیاسی-اجتماعی هستند که در افراط‌گرایی را در پاکستان ایجاد و تقویت کرده‌اند.

مسئله مقاله حاضر صورت‏بندی نظریات فرهنگی بر اساس منظومه فکری امام خمینی است. نظریات فرهنگی در دو طیف کلان متعالی و متدانی طبقه‏بندی می‏شوند. نظریه فرهنگی متعالی دارای وضعیت جامع و نظریه‏ای بومی و اسلامی است. در مقابل این نظریه هفت نظریه دیگر قرار دارند که در سه سطح تک‌بعدی، دوبعدی و سه‌بعدی دسته‌بندی می‏شوند و دارای وضعیت ساده، پیچیده و بسیار پیچیده هستند. روش مقاله تحلیلی - استنباطی و چارچوب نظری هم ترکیبی از نظریه فطرت و نظریه انسان‏شناسی امام خمینی است. نوآوری مقاله حاضر علاوه بر استفاده از چارچوب نظری بومی، طبقه‌بندی کلان و خرده نظریه‏های فرهنگی به هشت نوع می‏باشد.

موضوع اصلی این پژوهش مقایسه تطبیقی دو جریان اجتهادی اصولی ایران و جریان اخوان المسلمین مصر در نگرش سیاسی به قرآن است. هدف پژوهش، گردآوری نقاط اشتراک ویژگی ها و نگرش‌های اسلامی در راتباط با موضوعات اساسی جهان اسلام و کمک به هم‌گرایی بیشتر است. روش پژوهش با توجه به شیوه قرائت متن و زمینه، گفتمان زمانه(ویژگی های سیاسی اجتماعی) و نوع ویژگی های فکری هر دو جریان را در نگرش سیاسی مؤثر می داند. نقاط مشترک زیادی در ویژگی های فکری هر دو جریان در زمینه نگاه به قرآن، حجیت، زبان داری آن و نگرش حداکثری به قرآن دیده می‌شود. بیشترین نقاط افتراق، در روش های به کار برده شده، نظیر تأکید بر بعد حکمی فلسفی در جریان اجتهادی و نفی آن در جریان اخوان، دیده می‌شود. از نظر هر دو جریان، «حکومت »، «دولت» و نظام سیاسی مبتنی بر قرآن است. «قرآن» ملاک عمل جامعه و حکومت اسلامی است. در یافته تحقیق، می‌توان گفت که تلاش دو جریان برای ارائه تصویری خالص، اصیل، سازنده، حرکت آفرین و نظام ساز از قرآن است. مباحث مرتبط با نگرش سیاسی به قرآن، بدون توجه به وجوه تفرقه انگیز میان ملل مسلمان و با هدف بازگشت به حیات طیبه قرآنی، در جهان اسلام طرح شده است.

از زمان تأسیس کرسی روابط بین‌الملل، پرداختن به صلح و مهار جنگ‌ها از دلایل اصلی بحث و مجادلات نظری و عملی در جهان بوده است. می‌توان مدعی شد جز نگرش کلازویتزی نسبت به جنگ دررهیافت‌های روابط بین‌الملل، همه رهیافت‌های فکری در نگرش‌های آکادمی دیپلماسی و روابط بین‌الملل، برای مدیریت نظام جهانی به دنبال صلح‌سازی‌اند. نظریه‌های روابط بین‌الملل، با توجه به اهمیت ویژه جنگ و صلح، آنها را هدف خود قرار داده‌اند و نظریه‌های سنتی، مدرن، انتقادی و اسلامی، هریک تعریفی ارایه کرده‌اند. نظریه‌های حل‌المسایلی و غالب، با حفظ وضع موجود در ساختار هندسه نظم جهانی، خواهان تغییرات مبتنی بر نگرش‌های خود می‌باشند، ولی نظریه‌های انتقادی با گرایش‌های متفاوت، ساخت دنیای جدیدی مبتنی بر دیالکتیک گفتمانی خود را پیشنهاد می‌دهند. انقلاب اسلامی ایران، گفتمان جدیدی را در رهیافت‌های مربوط به صلح‌سازی مطرح کرده که نشأت‌گرفته از رهیافت‌های فکری اسلامی است. این مقاله با بررسی و واکاوی رویکردهای مختلف روابط بین‌الملل، به بررسی ماهیت، اهداف، انگیزه‌ها و مصادیق تحول مفهوم صلح می‌پردازد. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی و تحلیلی و ابزار گردآوری داده‌ها، منابع کتابخانه‌ای و اینترنتی است.

ترکیه از جمله کشورهایی است که امروزه داعیه‎دار الگوی تمدنی برای جهان اسلام است. تحولات چنددهه اخیر ترکیه نشان از رشد اسلام‎گرایی به همراه رشد اقتصادی و سیاسی در سطح منطقه‎ای و بین‎المللی می‎دهد. این تحولات برایند رقابت میان جریان‎ها و جنبش‎های موجود در فضای فکری ترکیه با قرائت‎های خاص خود از اسلام، مدرنیته و ملی‎گرایی می‎باشد. شناخت این جریان‎ها و جنبش‎های فکری می‎تواند در تحلیل روندها و رویکردهای آتی کشور ترکیه در سطح منطقه‏ای و بین‎المللی کارآمد باشد. در این مقاله تلاش می‎شود ضمن بررسی اجمالی فراز و فرود جریان‎های اسلام‎گرای ترکیه، خاستگاه هر یک از آنها و ارتباط آنها با انقلاب اسلامی یا نقش آنها در تغییر جایگاه انقلاب اسلامی در فضای فکری ترکیه تبیین شود.

جریان نومعتزله شمال آفریقا به اقتضای دورانی که در آن زندگی می‌کردند تحت تأثیر مدرنیته غربی، مسائل نظری عقلانیت را معطوف به مدرنیته حل کردند. بر این اساس مبانی آنها در فهم معارف دین با معتزله قدیم فرق می‌کرد؛ زیرا معتزله قدیم براساس مبانی عقلی و فلسفه توحیدی بود، ولی نومعتزله در شمال آفریقا برخلاف اسلاف خود بر اساس تعامل با غرب، توجه به عقب‌ماندگی جوامع اسلامی و تلاش برای برقراری سازگاری بین دین و مدرنیته، رویکرد خاصی را در تفسیر آیات قرآن در پیش گرفتند. آنان در مبانی هستی‌شناختی عمدتاً نظام هستی را امری مادی و متحول و در حال تغییر می‌دانند و رابطه خدا و انسان و جهان را در بررسی گزاره‌های دینی نادیده می‌گیرند. ازآنجاکه نظام هستی بر تفکر اعتزال نو با عینک عقل تجربی نگاه می‌شود، اکثر مفاهیم و آموزه‌های وحیانی و غیبی مانند خدا، فرشته و بهشت و جهنم یا مورد انکار واقع می‌شود و یا به تأویل بدون ضابطه دچار می‌گردد. این تحقیق درصدد است با روش توصیفی و تحلیلی و انتقادی، مبانی هستی‌شناختی و شاخصه‌های تفسیر عقلی جریان نومعتزله در شمال آفریقا به ویژه نصر حامد ابوزید و حسن حنفی را تصویر کرده و آسیب‌های آن را در قالب آسیب‌های مبنایی هستی‌‌شناختی بررسی کند.

القاعده یک گروه انحرافی تندرو در جوامع اسلامی با منشأ فکری و ایدئولوژی وهابیت و سلفیت است که جوامع اسلامی را با بحران پدیده شوم تکفیری مواجه نموده است . در تشکیل آن علاوه بر اشخاص که رهبری و مدیریت سازمان را عهده‌دار بودند، دولت‌های آمریکا، عربستان و پاکستان به عنوان سه ضلع ملث فکری، سیاسی و ابزاری نیز همکاری بسیار موثری داشتند،‌ اگرچه رابطه­ی این سازمان پس از جنگ با شوروی در ظاهر با حامیان گذشته­ی خود به سردی گراییده و سه دولت مذکور، به ویژه آمریکا در ظاهر دست از حمایت القاعده برداشته، اما واقعیت نه تنها خلاف این امر را ثابت می‌کند؛ بلکه نشان دهنده­ی این امر است که القاعده به نوعی استراتژی جدید استعمارگران در منطقه­ی خاورمیانه و ایجاد اختلاف در بین جوامع اسلامی برای تضعیف وتحت سلطه درآوردن بلاد اسلامی و به وجود آوردن گروه­های انحرافی و ایجاد انحراف در مسیر دین اسلام و از بین بردن روحیه انقلابی شیعیان در مقابل استعمارگران است.