جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل مهم ترین مجرای ارتباط با واقع است که بین اندیشه‌وران اسلامی، در اصل حجیّت آن شکی نیست. تنقیح جامع کنش‌های عقل، یکی از مسائل مهم دانش معرفت‌شناسی اسلامی است که افق‌بخش و زیربنای دانش منطق محسوب می‌گردد. درحالی‌که منطق اسلامی همت خود را تنها به فرآیند «تعریف» و «استدلال» اختصاص داده است. هم از حیث نظر، حکما در عبارات خود به کنش‌های معرفت بخش متعدد دیگری اشاره کرده‌اند و هم در عمل، روند تولید علم و عقل‌پژوهی تنها با تعریف و استدلال سامان نمی‌یابد. هر تعداد فعالیت عقلی مؤثر در معرفت که در این بحث بررسی شود، روش‌شناسی عام علم (خادم العلوم) وظیفه دارد از فرآیند آن گفت‌وگو نماید و مسیر آن را برای علم‌پژوهان روشن سازد. این مقاله با روش توصیفی و تفسیری و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای نوشته شده است. نوشتار حاضر در تلاش است بر پایه استقراء محققین معاصر از کنش‌های عقل چارچوب، سابقه و جایگاه آنها را در سنت حکمت اسلامی تبیین نماید و با تحلیل عقلی، ساختار و ترابط آنها را بررسی کند؛ با این هدف که راه برای پژوهش در ابواب مغفول مانده روش‌شناسی علم باز گردد و ادبیات روش‌شناختی تولید علم اسلامی تقویت شود. ره آورد مقاله، معرفی و عنوان‌دهی به کنش‌های جدیدی از عقل، از قبیل عقل شاهد، عقل تحلیلی، عقل توصیفی، عقل انتقادی، عقل معنایاب و ... است. نتیجه نهایی این بررسی، ترسیم ساختار شبکه‌ای فرآیندهای عقلانی است که در قالب روندنما (فلوچارت) ارائه شده است

پرسش اصلی این تحقیق عبارت است از: «وجوه شباهت و تفاوت دیدگاه کانت و علامه طباطبایی در مورد رابطه صلح و مردم‌سالاری چیست؟». در این تحقیق که هدف آن ارائه بحثی تطبیقی میان اندیشه سیاسی کانت و علامه طباطبایی بوده، با استفاده از روش تحلیلی ـ عقلی به بررسی این فرضیه پرداخته شده است که هر دو متفکّر رابطه ضروری میان مردم‌سالاری و صلح پایدار قائل نیستند. بر اساس یافته‌های تحقیق، دیدگاه کانت و دیدگاه علامه طباطبایی درباره رابطه صلح و مردم‌سالاری، در این موارد به یکدیگر شباهت دارد: استفاده از روش تحلیلی ـ عقلی، نگرش نظام‌مند و جامع به مسأله، تکاملی شمردن زندگی انسان و هدف شمردن دست‌یابی به صلح در این فرآیند تکاملی، قانون‌مند دانستن نظام جهان و تحلیل رفتار انسان‌ها بر پایه استخدام. دیدگاه این دو متفکّر از این جهات با یکدیگر تفاوت دارد: ایده‌آلیست بودن کانت در مقابل رئالیست بودن علامه طباطبایی، تضادّگرا بودن کانت در مقابل وفاق‌گرا بودن علامه طباطبایی، انسان‌محور بودن کانت در مقابل خدامحور بودن علامه طباطبایی، قانون‌مدار بودن کانت در مقابل شریعت‌مدار بودن علامه طباطبایی، هدف غایی بودن صلح در نظر کانت و هدف واسطه‌ای بودن صلح در نظر علامه طباطبایی

ملاصدرا ضمن آنکه از عرفان نظری تأثیر گرفته است، بر اساس اصول و مبانی تأسیسی خود، اصطلاحات عرفان نظری را به معنا و مفهوم خاص خود به‌کار می‌برد. روشن کردن حدود و گستره معنایی اصطلاحات عرفانی در حکمت متعالیه باعث روشن‌ شدن مقصود ملاصدرا و جلوگیری از خطای اشتراک لفظ می‌شود. یکی از اصطلاحات عرفانی که در آثار ملاصدرا دیده می‌شود، احدیت است. احدیت در نظر اکثر محققان عرفان نظری، تعین و تجلی ذات حق‌تعالی در صقع ربوبی است. با بررسی آثار ملاصدرا مشخص می‌شود که او همچون عرفا ذات حق‌تعالی را وجود به اطلاق مقسمی می‌داند. اما بر خلاف اکثر عرفا، احدیت را به‌‍ عنوان تجلی ذات در نظر نمی‌گیرد. بلکه آن را لحاظی اندماجی در ذات می‌داند نه تعینی خارج از ذات. یکسان دانستن احدیت و ذات موجب آن شده است که وی ذات غیب الغیوبی با اطلاق مقسمی را حقیقت وجود به شرط لا معرفی ‌کند. وی «به شرط لا» را به‌گونه‌ای توضیح می‌دهد که با اطلاق مقسمی حق قابل جمع باشد و تعارض اولیه‌ای که میان «به شرط لا» و اطلاق مقسمی وجود دارد مرتفع گردد

تبیین ویژگی‌های ادراک حسی، یک بخش از مجموعه مبانی‌ای است که برای تبیین نظام فکری منسجم «معرفت‌شناسی اسلامی» لازم است؛ زیرا ادراک حسی، اولین پل ارتباطی ما با خارج است. در این‌‍ میان، نمی‌توان دیدگاه‌های صدرالمتألّهین را نادیده گرفت. او نظرات قابل توجهی درباره ادراک حسی دارد که با نوآوری‌هایی همراه است. این نظرات، گاه به‌صراحت در سخنان او یافت می‌شوند؛ مثل اینکه صور حسی توسط واهب الصور یا نفس آفریده می‌شوند و گاه صریح نیستند و ممکن است از مبانی دیگر او به‌دست آیند؛ مثل اینکه ادراک حسی، حصولی است یا حضوری و یا اینکه ادراک حسی ماهیتاً خیالی است، به این معنا که تجرد ناقص دارد، و موارد دیگری ازاین‌دست. در این نوشتار، برخی از این نظرات به چالش کشیده شده است. یکی از مهم‌ترین نتایج این چالش‌ها این است که ادراک حسی، حصولی نیست.

مفاهیم کلی، به‌ویژه معقولات ثانیه در مباحث فلسفی معرفت‌‌شناسی و وجودشناسی اهمیت به‌سزایی دارند. اگر این مفاهیم درست تحلیل نشوند، نه‌تنها در مباحث فلسفی، بلکه در علوم تجربی و مهم‌تر از همه در الهیات مشکلات بسیاری به‌جای می‌گذارند. تحلیل کانت از این مفاهیم، پیامدهای ناگواری در مباحث نظری خداشناسی داشته که مهم‌ترین آن بستن باب الهیات نظری است. در تفکر اسلامی با طرح معنای اسمی و حرفی، تفکیک بین حمل اولی و ثانوی و مفاهیم ثانیه منطقی و فلسفی، مفاهیم فلسفی به‌خوبی تحلیل شده اند. این در حالی است که کانت با ربط دادن مفاهیم فلسفی به احکام فاهمه و عنصر زمان به خطا رفته است. روش تحقیق برای گزارش، کتابخانه‌ای و برای نقد مقایسه‌ای و تحلیلی است. در این مقاله، نگارنده سعی دارد مقولات کانت را در پرتو نظریه معقولات ثانیه در فلسفه اسلامی مقایسه نموده و مورد نقد و بررسی قرار دهد

قاعده «وحدت نفس و قوا» یا «النفس فی وحدتها کل القوی» از بنیادهای اساسی نفس‌شناسی حکمت متعالیه است و ثمرات و کارکردهای آن در هستی‌شناسی و خداشناسی نیز قابل پیگیری می‌باشد. این قاعده که به منظور تبیین چگونگی تحقق قوای متعدد به وجود واحد نفس ارائه شده، همواره مورد نقد و بررسی‌های فراوان قرار گرفته است. بعضی فیلسوفان زمانه ما نیز با نگاه انتقادی‌ای که به آن داشته‌اند، توان اثباتی آن را محدود پنداشته‌اند، یا اساسا آن را فاقد کارآیی خوانده‌اند و یا اینکه ادله آن را مخدوش دیده‌اند. امکان استفاده حداکثری از این قاعده، در گرو پاسخ به این اشکالات و دور بودن آن از تیغ نقدهای ایشان است. در این مقاله به‌منظور تبیین سخن نهایی ملاصدرا در خصوص «وحدت نفس و قوا» و بررسی ورود یا عدم ورود اشکالات به آن، با روشی توصیفی ـ تحلیلی، مهم‌ترین اشکالات مطرح شده بر قاعده را ـ به‌خصوص با تأکید بر انتقادات آیت‌الله علامه مصباح یزدی1 و آیت‌الله فیاضی (دام ظله) ـ بررسی کرده‌ایم و به این نتیجه رسیده‌ایم که با استفاده از بیانات ملاصدرا در آثار گوناگون خود و با توجه به سیری از بحث که ارائه می‌دهد و با تفکیک میان سخن نهایی و متوسط او، پاسخ اکثر اشکالات به‌دست می‌آید

شناخت انسان و چگونگی ارتباط با خداوند از مهم‌ترین مباحث عرفانی در آیین هندو و عرفان اسلامی است. از مفاهیمی که در تبیین این ارتباط لازم است مورد بررسی قرار گیرد، مفهوم «آتمن و برهمن» در مکتب ودانته و «خدا و نفس» در حکمت متعالیه صدرایی و مراتب آن دو است. علاوه بر این عناصر، مؤلفه­های معرفت شهودی یا برتر و خودشناسی نیز در اتحاد خداوند و انسان دارای نقش بالایی است که شارحان مکتب متعالیه و مفسران مکتب ودانته به تبیین و تفسیر آنها پرداخته‌اند. در این پژوهش تلاش شده تا علاوه بر بیان این عناصر مشترک، به بررسی موانع وصول به معرفت حقیقی و خودشناسی نیز پرداخته شود؛ زیرا شناخت این مؤلفه­ها مقدمه و زمینه‌ساز رسیدن به این هدف متعالی است. از جمله موانع مشترک در وصول به این معرفت حقیقی، تکیه بر علوم ظاهری و حسی، اعمال ظاهری، خواهش­ها، آرزوها و تعلقات مادی است. غایت سیر انفسی و درونی در این دو مکتب با توجه به مراتب نفس از مرتبه ظاهری به مرتبه باطنی و اتصال به مراتب حق معنا پیدا می‌کند. در این پژوهش با تأکید بر متون دینی هندو، از جمله اوپانیشادها وکتب حکمت متعالیه صدرایی، تلاش شده است این مسأله با بهره‌گیری از روش تحلیلی ـ توصیفی مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

در روایات اسلامی موارد متعدد و مختلفی برای نخستین مخلوق بیان شده است. از مهم‌ترین مصادیق ذکر شده می‌توان به نور پیامبر اکرم1 و اهل بیت:، روح، عقل، آب و قلم اشاره کرد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه‌های اندیشمندان، به‌ویژه صاحب‌نظران شیعه را در حل تعارض این روایات بررسی می‌کند. با جست‌وجو در این دیدگاه‌ها درمی‌یابیم که محدثان در توجیه این اختلافات، یا به جمع بین روایات پرداخته و همه آنها را مفاهیم متعددی از یک مصداق می‌شمارند و یا با جدا کردن عالم جسمانی از عالم روحانی در عالم جسمانی «آب»، و در عالم روحانی «عقل» را نخستین مخلوق می‌دانند. بیشتر فلاسفه و عرفا در تحلیل عقلی خود با استفاده از قاعده الواحد، صادر اول و مخلوق اول را یکی دانسته‌اند. فلاسفه نام عقل را بر آن نهاده‌اند و عرفا تعبیر نور، حقیقت محمدیه و وجود منبسط را به‌کار برده‌اند. برخی نیز مخلوق اول و صادر اول را از هم جدا دانسته و موارد به‌کار رفته در روایات را قابل تطبیق بر خلقت نوری حضرت محمد9 به‌عنوان نخستین مخلوق می‌دانند.

جستار حاضر به تحلیل قوای نظری و عملی از حیث کمال‌محوری و شمارش و سطح‌بندی موارد عینی کمالات از دیدگاه فخر رازی می‌پردازد. این تحلیل در طراحی اخلاق‌نگاری فلسفی رازی اهمیت والایی دارد. هدف پژوهش دست‌یابی به سامانه فکری رازی در بازتعریف قوه نظری و عملی و گونه‌شناسی کمالات انسان و طراحی مؤلفه‌های زیست سعادتمندانه است. روش این پژوهش، تحلیلی ـ عقلی، با به‌کارگیری شیوه مقایسه‌ای در برخی جایگاه‌هاست. بر پایه دیدگاه رازی، عقل عملی و نظری هر دو حیثیتی ادراکی‌اند؛ یکی شناخت امور ناظر بر واقع است و دیگری شناخت خیرها از حیث عمل به آنها. با تحلیل کمالات این دو قوا، به طراحی دیدگاهی جامع از کمالات قوا با ‌عنوان کمالات میانی و کمالات بنیادین پرداخته می‌شود. رازی کمالات بنیادین را در فراسوی تحلیل‌های اعتدال‌گروی ارسطویی و در پیوند با مؤلفه‌های دینی مطرح می‌سازد. ارزش‌مندی زیستن و سعادتمندی نزد رازی در بعد شناختی، فراتر از روش متأملانه عقلانی است و بر متعلق آن ناظر است و در بعد عملی بر منش اخلاقی استوار است. علاوه بر موارد مذکور، در این مقاله به برخی صورت‌بندی‌های ارتباط قوای نظری و عملی متناظر با تحلیل رازی نیز پرداخته‌ایم؛ از جمله: صورت‌بندی استنتاجی مبتنی‌ بر بهره‌وری عقل عملی از احکام کلی عقل نظری، صورت‌بندی مبتنی‌ بر تقسیم گزاره‌های اخلاقی حوزه عقل عملی به بی‌نیاز از تأمل و نیازمند به تأمل و صورت‌بندی مبتنی‌ بر ارتباط فعل و نتیجه آن با شاخص‌های کلان معرفت الهی و قرب الهی.

حکیمان مسلمان به‌ تبع ارسطو ماده را منشأ تحولات و تغییرات اشیاء معرفی نموده‌اند و ازآنجاکه آن را ملازم با جسم و جسمانیات دانسته­اند، دایره وجودات متغیر و سیال را به عالم جسم منحصر کرده­اند. آنها برای اثبات تلازم ماده و صورت جسمیه و انحصار هیولی به عالم طبیعت، ادله مختلفی اقامه نموده­اند. در این مقاله با نقد این ادله، این مسأله را مورد تأمل و کنکاش قرار داده­ایم [تا ببینیم] با مخدوش شدن ادله مذکور، گستره وجود سیال تا چه حد بوده و دایره تحولات عالم تا کجا گسترش خواهد یافت؟ با توجه به ادله عقلی و نقلی، آنچه در نهایت حاصل‌ شده این است که سیلان امری مشکک بوده و ناشی از ضعف و نقص وجودی است و براین‌اساس دایره وجود سیال همه وجودات امکانی را ـ بسته به نقص و ضعفی که دارند ـ در برگرفته و بالتبع زمان به ساحت ماوراء طبیعت تسری خواهد یافت.