جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پوزیتیویسم یا تجربه‌گرایی افراطی، نظام فلسفی و معرفت‌شناسی حسی است‌ که با ورود به گزاره‌های‌دینی و مابعدالطبیعی، آن­ها را فاقد واقعیت عینی و خارجی می‌داند. از نظر تجربه‌گرایان افراطی، انتظار معرفت‌بخشی، حقانیّت و اثبات گزاره­های دینی کاری بیهوده است. چنین برداشتی، بسیاری از حقایق عالم هستی همچون خدا، معاد، وحی، معجزه و روح را افسانه می‌پندارد. مقالۀ پیش‌رو، تفکر تجربه‌گرایی را با دلایل درون­دینی و برون­دینی و با رویکرد «توصیفی، تحلیلی و انتقادی»، بررسی و نقد نموده، بر این باور است‌ کسب حقایق علمی و معرفت­بخش تنها در حوزۀ رویکرد تجربی صِرف نیست، بلکه این رویکرد در محدودۀ حقایق طبیعی و مادّی ارزیابی و سنجش می‌گردد. از سوی دیگر، گزاره­های دینی و ماورایی از یک اتقان علمی به معنای عام و معرفت‌بخش برخوردار است ‌که حتی به طور قطعی می‌توان ادعا کرد حقانیت امور مادی و طبیعی، بهرۀ وجودی و معنایی خود را از حققیتی ماورایی به نام حقیقت هستی­بخش (خدا) کسب نموده است‌. قرآن‌کریم و روایات‌اسلامی نیز از طریق تعدیل روش‌تجربی به اثبات برخی گزاره­های ماورایی و در قالب روش تجربه‌گرایی اعتدالی یا تجربه‌گرایی شبه‌فلسفی یا شبه‌علمی می­پردازند.

نگرة «جنسیت‌پذیری اخلاق» از مسائل چالش‌برانگیزی است که از اواخر قرن هجدهم و با اوج‌گیری فعالیت‌های فمینیست‌ها، در حلقه‌های فکری باورمندان به این جریان مطرح شد. فمینیست‌ها در موضع‌گیری برابر این انگاره، به دو دسته تقسیم شدند؛ گروهی با ادعای برابری کامل زن و مرد، هرگونه تفاوت میان ایشان را انکار کرده و دسته‌ای با سراب‌پنداشتن آرمان جنسیت واحد، انگشت تأکید بر برتری جنس زن نهادند. گرچه پرسش از جنسیت‌پذیریِ اخلاق، در سنت اسلامی، سابقه‌ای ندارد، اما با توجه به مطالعات دقیق و موشکافانه‌ای که اندیشمندان مسلمان (به طور خاص فیسلوفان) پیرامون مسأله نفس داشته‌اند، می‌توان از دل مبانی و مباحثی که طرح کرده‌اند، پاسخی سلبی یا ایجابی به این پرسش داد. به همین منظور در این نوشتار، با تکیه بر مبانی حکمت صدرایی، به استنطاق این مکتب در پاسخ به «جنسیت‌پذیری اخلاق» مبادرت ورزیده‌ایم و ضمن نمایاندن نقص فمینیست‌ها در بی‌التفاتی به مبانی انسان‌شناختی و نفس شناختی مسأله، به مقایسة تطبیقی میان پاسخ برآمده از مبانی صدرایی با انگاشته‌های فمینیست‌های اخلاق‌گرا پرداخته‌ایم و به این نتیجه رهنمون گشته‌ایم که دیدگاه جنسیت‌پذیری نفس به صواب نزدیک‌تر است. البته این به معنای نادیده‌انگاری تفاوت هنجارهای اخلاقی میان مرد و زن نیست. روش ما در این پژوهش، توصیفی_تحلیلی است.

جایگاه خدا و براهین اثبات واجب، یکی از مهم‌ترین مباحثی است که کانت می‌بایست بر اساس مبانی معرفتی-اش، موضع خود را نسبت به آن معیّن کند. کانت، شناخت را تنها در قلمرو امور مادی معنادار می‌داند، به همین دلیل در نظرگاه وی بحث از اموری چون نفس یا خدا که زمان‌مند و مکان‌مند نیستند، اساساً اشتباه است. او برای نشان دادن این اشتباه، در بخش دیالکتیک استعلایی کتاب نقد عقل محض، ایدۀ «خدا» را ایدۀ استعلایی عقل محض می‌نامد و به زعم خود اثبات کرده است که عقل را نه از راه تجربی و نه از طریق استعلایی، توفیقی برای رسیدن به این ایده نیست. این دیدگاه، پیامد چگونگی رویکرد کانت در شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی است. کانت در رویکرد شناخت‌شناسی، به تفصیل به امکان و صدق قضایای ترکیبی پیشین می‌پردازد و بر این باور است که امکان دانش‌های پیشین در متافیزیک و فیزیک، به امکان قضایای ترکیبی پیشین بستگی دارند. در مقابل این دیدگاه، دیدگاه فلسفۀ صدرایی است که نه تنها قائل به تعطیلی عقل نظری در ما بعد الطبیعه نیست، بلکه بر این باور است که بسیاری از موضوعات فلسفی، از جمله مسئلۀ اثبات وجود خدا، از طریق به ‌کارگیری صحیح عقل نظری قابل حل است. به نظر میرسد فلسفۀ صدرایی هم در بُعد شناخت‌شناسی و هم در بُعد هستی‌شناسی، توانایی رفع تعارض‌ها و مغالطات را از ایدئال عقل محض دارا است. از این رو در این نوشتار، کوشیده‌ایم دیدگاه کانت را بر اساس فلسفۀ صدرایی نقد کرده و اشکالات وی را پاسخ گوییم.

شبهۀ خدا به‌مثابۀ پندار که اخیراً توسط ریچارد داوکینز، زیست­شناس و رفتارشناس انگلیسی مطرح گردیده از شبهات بسیار مهم در عصر جدید است. بر پایۀ این شبهه اگرچه نمی­توان مشکل نامحتملی حیات را با سر انگشتان تصادف حل کرد، اما معنای این امر غلطیدن به دامن نظریۀ طراح هوشمند (که مورد حمایت الهی‌دانان است) نیست؛ زیرا برای تصادف، جایگزین مناسب­تری وجود دارد و آن چیزی جز نظریۀ انتخاب طبیعی نیست. در این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته است، کوشیده‌ایم ابتدا شبهۀ داوکینز و مبانی آن را به‌‌گونۀ منصفانه و با تکیه بر آثار خود او تبیین کنیم و سپس به نقد آن با تکیه بر آراء و اندیشۀ الهی‌دانان و فیلسوفان مسلمان بپردازیم. از منظر اندیشمندان مسلمان نه تنها مبانی دیدگاه داوکینز از استحکام لازم برخوردار نیست، بلکه هم­چنین برخی از مقدمات مورد استفاده در استدلال او نیز کارایی لازم را ندارد.

درک گسترۀ علم امام، نقشی مهم در شناخت امام و جایگاه والای‌شان دارد.محققین از راه‌های مختلف عقلی و نقلی، مسئلۀ علم امام را واکاویده‌اند، اما یکی از راه‌ها و براهینی که مورد غفلت قرار گرفته و می‌توان با استفاده از آن گسترۀ علم امام را بررسی نمود، تبیین آن بر اساس برهان حکمت است. براساس دیدگاه حکمای اسلامی در حکمت متعالیه، مراتب وجودی انسان در عالم هستی از مرتبۀ عقل هیولانی شروع شده و به مرتبۀ عقل مستفاد ختم می گردد؛ در این مرتبه نفس با اتصال به عقل فعال شبیه او بلکه با او یکی می‌گردد. صور جمیع موجودات به صورت انفعالی در عقل مستفاد موجود است؛ همچنان که در عقل فعال جمیع صور موجودات به صورت فعلی وجود دارد. از منظر حکمای الهی کمال نهایی انسان رسیدن به مقام عقل مستفاد است. بر این اساس، قابلیت رسیدن به این مقام و دستیابی به علمی که دربرگیرندۀ همۀ حقایق عالم به صورت گسترده و بی‌انتهاست برای انسان موجود است. از سوی دیگر، حکمت الهی اقتضاء می­کند که در عالم تکوین هیچ خلقتی، بیهوده و عبث نباشد؛ زیرا خلقت امر عبث، فعلی قبیح بوده و با حکمت خداوند مخالف است. ظرفیت تکوینی و بی‌انتهای علمی موجود در بشر اگر در هیچ فردی از افراد انسانی به فعلیت نرسد، مستلزم عبث است. پژوهش حاضر بعد از توضیح و تبیین مقدمات استدلال، نشان می‌دهد وجود چنین قابلیتی در انسان بیهوده نیست؛ زیرا دست‌کم در برخی انسان ها این قابلیت به فعلیت رسیده است. امام معصوم7 مصداق اتم کسانی است که به مقام عقل مستفاد رسیده و دارای علم گسترده و بی‌انتها می‌باشند.

هدف این نوشتار مطرح کردن دو پرسش و یافتن راه‌حلی شدنی و بایسته برای ‎آن‌ها است. پرسش نخست این است ‌که آیا ملاصدرا در اندیشه‌های فلسفی خود به ‎دور هرمنوتیکی قائل بوده است؟ پرسش دیگر این‌ که ملاصدرا چگونه با به‌کار بستن دور هرمنوتیکی از قرآن و مکاشفات شهودی در برداشت قاعدۀ بسیط‎الحقیقه یاری جسته است؟ این پژوهش برای یافتن پاسخی بایسته و روشن نخست به‎کالبدشناسی مفردات پرسش‌های پیش‌گفته پرداخته، سپس به‎رویکردهای اصحاب هرمنوتیک و ملاصدرا دربارۀ دور هرمنوتیکی اشاره ‌کرده است. نویسندگان سرانجام روش ملاصدرا در چگونگی به‌ کار بستن قرآن و مکاشفۀ شهودی در چارچوب دور هرمنوتیکی و دستیابی وی به‎ قاعدۀ نغز بسیط‎الحقیقه در یک دستگاه شناخت‎شناسی را به‎گفتمان گذاشت‌اند. نگارندگان در جستار پیش‌رو با گواه گرفتن ‎اندیشه‌های برجستۀ ملاصدرا، در پی بازگفت این مدعا هستند که وی افزون بر این ‌که در آثار خود به‎دورهرمنوتیکی اشاره دارد، با به‌کارگیری دانش‌های قرآنی و شهودی به‌عنوان پیش‌فرض، با روش دور هرمنوتیکی به ‎دیدگاه‌های نوین فلسفی دست‌ یافته است.

عرفان یک‌ جریان معرفتی مبتنی بر شهود و برخاسته از تهذیب نفس است که مبانی نظری آن در متون دینی و آثـارعرفانی و ادبی تجلی یافته است.مسئلۀ طی الارض در عرفان به عنوان یکی از اقتضائات برخاسته از مراتب کشف صوری در راستای تجلی اسماء و صفات الهی تحلیل و ارزیابی شده است. مراحل کمال آدمی از نگاه مولوی براساس تحول و تبدیل وجود انسان‌ از نقص به سوی کمال نامنتاهی شکل می گیرد. ایـن تبدیل و تحول، افزون بر تأثیر باطنی ، در کالبد جـسم مادیّ او نیز اثر گذار است. ازاین‌رو از دید مولوی کیفیت طی‌الارض در این حوزه قابل‌تبیین می باشد. بر این اساس، باطن انبیاء و اولیاء الهی دارای صفات و قابلیت‌های خاصی است که جسم آنان را از دیگر افراد متمایز می‌کند و با توجه به تکامل و تعالی جسم در اثر سیر و سلوک، زمینۀ لازم بـرای‌ پذیـرش کراماتی همچون طی‌الارض را فراهم مـی‌کند. در این جستار پس از بررسی مفهوم طی‌الارض و مبانی طرح این مسئله در نگاه مولوی، به تشریح و تبین کیفیت تحقق آن می‌پردازیم.

فیلسوفان تحلیلی معاصر استدلال‌هایی برای اثبات این‌بودگی در موجودات ارائه کرده‌اند این استدلال‌ها را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد. دسته‌ی نخست، استدلال‌های موسوم به تصورپذیری و دسته‌ی دوم استدلال‌های مشهور به پارادوکس چیزم است. تمامی این استدلال‌ها به دنبال اثبات ویژگی‌ای غیر‌‌کیفی در اشیا یا هر یک از جهان‌های ممکن‌‌ هستند که این ویژگی می‌تواند به نحوی منحصر به فرد آن شئ یا جهان‌ ممکن را از دیگر اشیاء یا جهان‌‌های ممکن متمایز کند. این ویژگیِ غیرکیفیِ خاص همان این‌بودگی است. در این مقاله ضمن بررسی هر دو دسته از استدلال‌هایی که تاکنون برای این‌باوری ارائه شده، نقد‌هایی را که بر این استدلال‌ها وارد است بررسی کرده و به این نتیجه رسیده که هیچ یک از این استدلال‌ها از منظر مخالفت با این‌باوری خدشه‌ ناپذیر نیست. از طرفی دیگر با بیان تبعات و چالش‌هایی که مخالف این‌باوری با آن مواجه است به این ارزیابی کلی رسیده که این‌باوری ورای غیرقابل قبول بودن و یا دست کم قابل مناقشه بودن تمامی استدلال‌هایش ایده‌ای قابل پذیرش است؛ چرا‌که، حتی با صرف نظر ازچالش‌هایی که ضد‌این‌باوری با آن مواجه است این‌باوری برای فهم تمایزات موجودات از یکدیگر تبیینی قابل قبول‌تر به نظر می‌رسد.

این مقاله از رویکردی انتقادی در مطالعات روش­شناسی با عنوان «تأسیس اصل» یاد می­کند و در پی تبیین این روش کاربردی برآمده ‌است. روش «تأسیس اصل» در قالبی عینی و با مشارکت پژوهشگران حوزۀ علوم انسانی توضیح داده شده‌ و براین‌اساس، پژوهشگران در مراحل چهارگانه و با معین شدن مطالعه‌ای موردی، به نتایج مشخصی رسیده‌اند و کاربردی بودن ساختار و محتوای روش، نشان داده شده‌ است. ازاین رو پژوهش پیش‌رو از خصلت کارگاهی نیز برخوردار است و می‌تواند در مقیاس‌های مختلف دیگری نیز به کار بسته شود. نوشتار پیش‌رو بر اساس توجه‌به روابط سه‌گانۀ هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و روش‌شناسی، تأکید خود را بر توجه‌ به اهمیت و جایگاه اعتباریِ روش‌شناسی در علوم اجتماعی و انسانی قرار داده است، در نتیجه، مبنای تبیین «تأسیس اصل»، وجود ضرورت در پاسخ به «چگونگی» نقد و در جهت تحقق فضای «نقدعلمی» در قلمرو علوم انسانی است. پیش از شرح و ارائۀ این روش کاربردی در حوزۀ مطالعات انتقادی، ریشه‌ها و مبانی معرفتی، و بروز و ظهور نقد علمی بیان شده تا به پیش زمینه­های تکیه‌گاه عقلانی آن نیز توجه شود. همچنین در بدنۀ تحقیق و در اثنای توجه‌به روش «تأسیس اصل» بر حرکت در مسیر تفکر انتقادی به‌مثابۀ مقدمه ای بنیادین برای ورود به نقدپژوهی پرداخته شده است.

این نوشتار در پی آن است که معیار اعتدال‌گرایی را از دیدگاه کلام امامیه بررسی نماید. به این منظور معیار اعتدال‌گرایی را به لحاظ معناشناختی و روش‌شناختی کاویده و به اعتدال در معنای اعم آن بر اساس قرآن و روایات پرداخته‌ایم. سپس آیات و روایات دال بر اعتدال را با تفاسیر و روایات مرتبط با آن‌ها محک زده و مبنای اعتدال اسلامی را به دست داده‌ایم و تأیید آن بر اساس سیرۀ معصومین: را بررسی کرده‌ایم. در امتداد بحث، مسئلۀ حجیت عقل در اثبات اعتدال نیز مطرح شده است. با تطبیق دادن سیره و روش اعتدالی این بزگواران به عنوان معدن رسالت وامامت با آیاتی که به اعتدال در روش و منش حکم دارند، معیارهای اعتدال‌گرایی و افراط‌گرایی به این نحو معین شد که مرجعیت و حجیت کتاب، سنت و عقل و استفاده از آن‌ها در خصوص حد اعتدال باید مدنظر قرار گیرد و هرآنچه با سیرۀ ائمه: منافات داشته باشد به‌مثابۀ خروج از مسیر اعتدال‌گرایی بوده و مورد وثوق نیست.