جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان حکیمان اسلامی تصویر آرمان شهر سابقه بسیار دیرینه دارد. «ابونصر فارابی» که او را «معلم ثانی» خوانده اند شهری آرمانی تصویر می کند که به «مدینه فاضله» معروف است، غربی ها هم تحت عنوان «شهر خدا» از آن یاد کرده اند. «علامه اقبال لاهوری» نیز شهری را به تصویر کشیده و آن را «مرغدین» نام نهاده و سپس توصیف کرده است. نکته جالبی که در توصیف نامه وی دیده می شود، توجه او به مساله محیط زیست طبیعی است که کاملا برگرفته از آموزه های اسلامی قرآنی و دانش الهیاتی اوست. مقاله حاضر به برداشت وی و مقایسه آن با نگاه برخی فلاسفه مغرب زمین که از نظر تاریخی معاصر وی بوده اند می پردازد تا معلوم شود دو نگاه دینی و غیردینی به طبیعت چگونه است.

تمایز حسن و قبح اخلاقی از غیراخلاقی و شناسایی معیارهای این تمایز از مسائل اخلاق و فلسفه آن است مکاتب گوناگون در فلسفه اخلاق غرب، پاسخ های متنوعی در توضیح این ملاک ها داده اند. انگیزه گرایان، معیار تمایز را نیت و انگیزه و وظیفه گرایان، عمل و لذت گرایان، لذت دانسته اند و از دیدگاه اسلامی سه معیار قابل طرح اند حسن و قبح فاعلی (که قائم بر دو عنصر آزادی و اختیار فاعل است) و حسن و قبح فعلی و آثار مثبت یا منفی فردی و اجتماعی عمل. وجدان و فطرت و عقل و سیره عقلا و اصل عدالت از ابزارهای معرفتی شناسایی این معیارهاست.

همزمان با افزایش روزافزون تقاضانامه ها برای ثبت اختراعات مربوط به فن آوری نانو، مباحث حقوقی مختلفی پیرامون چالش های ثبت این قبیل اختراعات به وجود آمده است. در این میان، از آنجایی که اختراعات فن آوری نانو عمدتا به واسطه اندازه بسیار کوچکشان (100 nm>) توصیف می شوند، این سوال مهم مطرح می شود که آیا مواد کوچک شده در مقیاس نانو نسبت به مواد با مقیاس بزرگتر از نظر حقوق ثبت اختراع جدید محسوب می شوند؟ همچنین، مواد در مقیاس نانو و کابردهای آنها می بایستی واجد چه شرایطی باشند تا به عنوان اختراع متضمن گام ابتکاری تلقی گردند. مقاله حاضر درصدد است تا با توجه به خصوصیات اختراعات فن آوری نانو دشواری های ثبت چنین اختراعاتی را شناسایی کند و در ادامه به بررسی راه حل های موجود بپردازد.

اختلاف نظر در اخلاقیات زیستی در غرب، ریشه در اختلاف در حدود بسط و توسعه قواعد هنجاری در میان فرهنگ های مختلف دارد. شاید به واسطه هنجارهای یاد شده بتوان اعمال انسان را به نحوی تحت عناوین ضروری، غیرمجاز و مجاز دسته بندی کرد که مورد تصدیق همگان قرار گیرد.در جهان اسلام نیز در میان مقالات متفاوتی که از سوی علمای اسلامی در خصوص چارچوب اخلاقیات زیستی اسلامی منتشر شده است تا کنون هیچ گونه کاوش جامعی در طبیعت مباحث کلامی اخلاقی اسلام که خود نتیجه توسعه سیستم فقهی اخلاقی اسلام است، صورت نگرفته است و به عبارت دیگر رویکردتوصیفی و نه تحلیلی این مقالات در خصوص مباحث اصول قانون گذاری های پزشکی در اسلام با اخلاقیات کلامی - فلسفی و نحوه تاثیر آن در فقه پزشکی در دوران معاصر سازگاری ندارد. پرسش های اخلاقی در مباحثات معاصر نیازمند پاسخ به پرسش های مهم تری است که شالوده اصلی سلوک اخلاقی را در اسلام تشکیل می دهند و صرفا بیان فتواهای فقهی در خصوص مسایل و مصادیقی نظیر سقط جنین، اهدای عضو و نظایر آن کافی به نظر نمی رسد. در میان فقهای مذاهب گوناگون شریعت اسلام درباره این مسایل، هیچ گونه اجماعی وجود ندارد. از این رو به نظر می رسد در مفهوم میان فرهنگی اخلاقیات زیستی، آثار علمای اسلام با یک تحقیق منظم در اصول و قوانین اساسی و راهنمای اخلاق عملی در سنت اسلامی که ریشه در علم کلام دارد به شکل قابل توجهی غنی و پربارتر خواهد شد.

عصر کنونی عرصه تولید فناوری های نوین زیست پزشکی است که به کارگرفتن آن ها چالش هایی را در ابعاد مختلف فلسفی، اخلاقی، دینی و اجتماعی موجب شده است، فناوری هایی چون: باروری های مصنوعی و کودکان آزمایشگاهی، شبیه سازی انسانی و حیوانی، اخذ سلول های بنیادی و به کارگیری آن ها، قتل ترحم آمیز، ساخت اعضا و اندام های انسانی و پیوند آن ها. با قوت گرفتن سوال، ابهام و چالش های گسترده و فراگیر در حوزه فناوری های زیستی، اخلاق کاربردی به عنوان بخشی از دانش اخلاق و فلسفه آن متکفل بحث و بررسی در این باره و یافتن پاسخ هایی راه گشا در این خصوص مبتنی بر نظریه ها و اصول اخلاقی گردیده است. در همین راستا اخلاق زیستی به عنوان شاخه ای نو در حوزه اخلاق هنجاری کاربردی به تبیین پاسخ ها و راهبردهای اساسی در مواجهه با پرسش ها و چالش های ناشی از ظهور و بروز فناوری های نوین زیست پزشکی می پردازد.نگارنده در مقاله حاضر تلاش می کند تا ضمن ارائه تعریف جامع و دقیقی از اخلاق زیستی و جایگاه آن در میان شاخه های مختلف اخلاق، به تبیین حدود، قلمرو و اهم مسایل مطرح در اخلاق زیستی پرداخته شود.

امروزه پیشرفت های نوین علوم زیستی چالش های جدید اخلاقی فراروی ادیان مختلف قرار داده است که پرداختن به آنها یکی از ضرورت های اساسی است. در این راستا مطالعه تطبیقی ادیان تنها به حیطه علوم کلام و تفسیر و حدیث و فقه محدود نمی گردد و از این جهت مطالعه آن در حقوق، اقتصاد و جامعه شناسی و روانشناسی از اهمیت خاصی برخوردار است. پاسخگویی به ابهامات اخلاقی موجود بر اساس زبان مشترک اعتقادی از بسیاری از نابسامانی ها در حوزه تصمیم گیری های اخلاقی خواهد کاست. ادیان غیرابراهیمی گستره ای وسیع از جغرافیای جهان را به خود اختصاص داده اند و به طور عمده شامل ادیان ایرانی، هندی و چینی می باشند. بررسی مبانی اخلاقیات زیستی در این ادیان و مطالعه نکات اشتراک و افتراق آنها به منظور ایجاد زمینه گفتمان اخلاقی ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

ادیان ابراهیمی به سه دین بزرگ اسلام، مسیحیت و یهودیت اطلاق می شود که از سنت باستانی ابراهیم الهام می گیرند. این ادیان همگی معتقد به نظریه پیامبری هستند، یعنی معتقدند خداوند افرادی را به پیامبری برمی گزیند و به آن ها پیام هایی را به طور مستقیم یا با واسطه یک فرشته، برای هدایت مردم ارسال می کند. مورد خطاب قرار گرفتن پیامبران از طرف خداوند، ویژگی اصلی ادیان الهی است. با این که این سه دین از سه نظام الهیاتی مجزا و متفاوت برخوردارند اما مشترکات این سه نظام بسیار زیاد است، به گونه ای که می توان آن ها را در یک طبقه قرار داد. مقاله حاضر با بررسی مبانی اخلاقیات زیستی در این ادیان، درصدد است وجوه افتراق و اشتراک موجود در تصمیم سازی اخلاقی در امور زیستی را میان آن ها تبیین و تشریح نماید.

امروزه در جهان شاهد رشد فزاینده علوم به ویژه علوم زیستی و پزشکی هستیم. الزامات اخلاقی این توسعه علمی در حال حاضر در جهان اسلام بدون توجه و تمرکز کافی بر جنبه های بومی و اسلامی مد نظر قرار می گیرد و حتی نهادهای بین المللی به لزوم پرداختن به جنبه های مذهبی گفتمان اخلاق زیستی در کشورهای اسلامی به درستی آگاه نیستند. از سوی دیگر معرفی یک نظریه اخلاقی جامع پیرامون موضوع اخلاق زیستی مستلزم تاملی دقیق و عمیق در مبانی جهان بینانه و فلسفی است. یکی از راهکارهای مناسب برای ورود به این بحث که در این مقاله به آن پرداخته شده است، مطالعه تطبیقی مبانی جهان بینانه و فرااخلاقی بین اخلاق زیستی اسلامی و اخلاق زیستی سکولار است. از این رو نگارندگان می کوشند به تفاوت های موجود در جهان بینی این دو نگره اخلاقی بپردازند از جمله: تفاوت در اعتقاد به منشا و خالق هستی، تفاوت در نگرش به کلیت هستی و تفاوت در نگاه به عالم مادی و قوانین حاکم بر آن و سپس به تفاوت های انسان شناسانه این دو نگره اخلاقی اشاره کنند که تفاوت در نگرش به خلقت انسان، تفاوت در نگرش به ابعاد وجودی انسان و زندگی پس از مرگ از جمله آنهاست و نهایتا به تفاوت های فرااخلاقی در اخلاق زیستی اسلامی و سکولار از جمله تفاوت در وجودشناسی اخلاقی، تفاوت در معرفت شناسی اخلاقی و تفاوت در دلالت شناسی اخلاقی اشاره نمایند. پاره ای از شباهت های نگره اسلامی و نگاه سکولار به اخلاق زیستی که عمدتا شباهت های هنجاری هستند نیز از دیگر نکاتی است که نگارندگان به مطالعه آن پرداخته اند.در نتیجه می توان به پذیرش تفاوت ها و شباهت ها به عنوان یک واقعیت موجود، برای آغاز یک گفتگوی سازنده دوجانبه و معرفی مبانی اخلاق زیستی اسلامی اشاره کرد.

تبعیض میان حقوق بشر و حقوق دیگر موجودات چون حیوانات و حقوق محیط زیست در دهه های اخیر با بهره گیری از نگاه تجربه گرای غرب و در عین حال تعامل با سنن و فرهنگ های رقیب - که ارزش و احترامی ذاتی برای سایر موجودات قائل بوده اند- در حال کم رنگ شدن است، اما پیداست که در این فاصله محیط زیست و در تحلیل نهایی انسان خسارت های غیرقابل جبرانی را از این کم توجهی متحمل شده اند. این همه در شرایطی است که در حقوق بین الملل و برخی فرهنگ ها تنها «انسان» و حقوق او مورد توجه و تاکید نبوده و برای جهان پیرامون و در واقع شرکای انسان در این جهان نیز ارزش و حقوقی ذاتی قائل بوده اند، دیدگاهی که اگر با درکی متقابل از سوی غرب به عنوان خاستگاه اصلی حقوق بین الملل مدرن مورد توجه قرار می گرفت، دست کم برخی مشکلات زیست محیطی امروز را شاهد نبودیم. در این نوشتار جهانی سازی اخلاق زیستی، اهمیت و ضرورت مفاهمه و تعامل موثر میان فرهنگ های مختلف در عرصه حقوق بین الملل و بهره گیری از رهیافت های آن درحوزه اخلاق زیستی مورد تاکید نگارندگان است.

طلوع ایده حقوق بشر در سپهر اندیشه، آغازگر تحولات گفتمانی در منظومه فکری انسان گشته است. در این میان گستراندن گستره حمایتی حق های بشر نسبت به بیماران، نقطه عطفی است در گذار از رویکرد اخلاقی به بیمار به روی آورد عادلانه بدو. در «اخلاق فضیلت گرا» تیمار داشتن بیماربه مثابه یک فضیلت اخلاقی فردی، و مبتنی بر نگاه ترحم محورانه به اوست، در این گفتمان بیمار ضعیفی است که رهین فضلی خواهد بود که از سوی قوی به او تفضل شده است. در مقابل با نظاره کردن به منظره فرد بیمار از نظرگاه حقوق بشر، بیماری خاستگاه «حق» بیمار است. در این نگرش، بیماری در بافت رابطه «حق - تعهد» تحلیل خواهد شد که بر اساس آن حمایت از بیمار تکلیفی است که دولت با مداخله حمایتی خود متعهد به آن می باشد.