جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی نقش دین و سیر تحول دینداری در جوامع اروپای غربی، به ‌عنوان جوامعی سکولار، همواره مهم بوده است. این مقاله با لحاظ‌کردن بازۀ زمانی 1980 تا 2010، به‌ دنبال پاسخ به این پرسش است که دینداری در جوامع اروپای غربی، به‌ویژه در دو بُعد باورمندی به دین و عمل به باورهای دینی، با چه تحولاتی مواجه شده است. برای پاسخ به این پرسش از روش پیمایشی و تحلیل داده‌ها بهره گرفته‌ایم. در همین رابطه برنامه‌ای پیمایشی با عنوان «مطالعه ارزش‌های اروپایی» از سال 1981 و در قالب پنج موج مطالعاتی (1981، 1990، 1999، 2008 و 2017) ایده‌ها، نگرش‌ها و ارزش‌های شهروندان را در زمینه‌های مختلف، از جمله دین و دینداری، بررسی کرده است که در مقالۀ حاضر برای تبیین و تحلیل بحث خود از داده‌های آن بهره برده‌ایم. با در نظر گرفتن شاخص‌هایی چون خداباوری، انجام‌دادن مناسک دینی، میزان رجوع به کلیسا و پای‌بندی به آیین سنتی دینی در مسائل مهم زندگی (تولد، ازدواج و مرگ) یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که فرآیند سکولاریزاسیون در کشورهای اروپای غربی، هم در میزان باورمندی به دین و هم در میزان عمل به باورهای دینی، تشدید شده و نقش دین در زندگی جوامع اروپای غربی بیش ‌از پیش رو به زوال است.

«احسان» یکی از مفاهیم ارزشمند اخلاقی است که در تعالیم دین مبین اسلام و ادیان پیشین تأکید جدی و اساسی بر آن شده است. با توجه به متون کتب مقدس می‌توان گفت هدف غایی ادیان ‌‌الاهی، بسط و گسترش نیکوکاری است. در قرآن و کتب عهدین، آیات و تعالیم ارزشمندی ذکر شده است که عمل به هر یک از آنها می‌تواند انسان را به سرمنزل مقصود راهنمایی کند و مقدمات تقرب وی را به درگاه خداوندی بیش از پیش هموار سازد. این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف تطبیق دیدگاه قرآن و کتب عهدین دربارۀ مصادیق «احسان» صورت گرفته است. در نتیجه با توجه به آیات قرآن و تعالیم عهدین، می‌توان تصویری روشن از جایگاه واقعی تعالیم قرآنی در نهادینه‌سازی آموزه‌های اخلاقی و تأثیر بیشتر آن بر تعالیم عهدین ارائه کرد. نتایج بررسی تطبیقی نشان می‌دهد مصادیق «احسان» در قرآن و کتب عهدین شامل زکات، صدقه، انفاق، اطعام نیازمندان و محبّت است که می‌تواند به گروه‌های مختلف جامعه اختصاص یابد؛ اما تفاوتشان در این است که در قرآن نسبت به کتب عهدین، احسان تنوع بیشتری دارد و بر آن تأکید بیشتری شده است.

هدف از این پژوهش بررسی نقش راهبان بودایی سغدی‌تبار در گسترش و پراکندن آیین ‌بودا در جنوب چین است. سغدیان به سبب چیرگی‌شان به زبان چینی و هندی، و از سوی دیگر همچون بازرگانانی که فقط انتقال‌دهندگان کالا نبودند، بلکه ناقلان کیش‌هایی چون مانویت، زرتشتی، مسیحیت و آیین بودا نیز به شمار می‌رفتند، نقش مهمی در ترویج آیین بودا داشتند. این پژوهش بر پایه بن‌مایه‌های (منابع) موجود، مانند شرح حال راهبان سغدی، سنگ‌نوشته‌های مقبره‌ها و دست‌نوشته‌های سغدی بودایی در تورفان و دون‌هوانگ، نشان می‌دهد که اینان در نقش پیام‌رسانان دینی چگونه آیین بودا را در جنوب چین در درازنای سده‌های هفتم تا دهم میلادی گسترش دادند.

آشنایی با چارچوب نهادهای دینی هر یک از مذاهب اسلامی، کمک شایانی به شناخت صحیح و فهم دقیق آموزه‌های آن مذهب می‌کند. مذهب اباضیه با رویکرد ویژه در کشور عمان از این قاعده مستثنا نیست. شناخت دقیق جایگاه هر یک از نهادهای علمی و مذهبی که در مجموعه حکومت پادشاهی عمان، رویکرد امامت دینی نیز برای خویش تعریف کرده‌اند، و تحلیل این نهادها زمینه‌ساز فهم صحیح جایگاه و رویکرد این مجموعه‌ها است. لذا در این مقاله با نگاهی توصیفی‌تحلیلی وزرات‌خانه‌ها و دانشگاه‌های مهم و کاربردی دینی و سیاسی اباضیان را تشریح می‌کنیم. در این میان بر رویکرد تربیت مبلغان اباضی و نقش وزارت اوقاف و امور دینی کشور عمان تمرکز بیشتری خواهیم داشت. زیرا باعث تقویت همین مذهب شده و به نوعی نقش حوزه علمیه را ایفا می‌کند. امید است در نهایت، این شناخت سبب تقویت همدلی، همکاری و تقریب بین مذاهب اسلامی شود و روشی ملموس و کارآمد پیش روی محققان عرصه اباضیه بگستراند.

مجموعه اوضاع و احوال خاص اجتماعیِ فرهنگ غرب در دوران مدرن، گسست میان امر دینی و امر غیردینی را عمیق‌تر کرد و تعریف جدیدی از دین پیش کشید. نظریه‌پردازان غربی در واکنش به این اوضاع و احوال اجتماعی، به طور خاص مسیحیت را در برابر امر غیردینی، دین تصویر کردند و این روندِ خاص جدایی را سکولاریزاسیون نامیدند. اما در نتیجه دگرگونی‌های اجتماعی عصر حاضر، نظریه‌های پساسکولار کوشیده‌اند با گذر از ایده‌های سکولار، امر دینی و امر غیردینی را پیوند دهند. این مقاله برای بررسی روند چنین تحولاتی با استفاده از نظریه‌های مختلف، تحول آگاهی و معرفت دینی در جامعه را شرح می‌دهد. در نهایت و پس از تحلیل انتقادی تحولات مذکور، به منظور برقراری پیوند دین و غیردین در عصر حاضر، تجدیدنظر در عقلانیت به عنوان راه‌حل پیشنهاد شده است.

رنج، مسئله محوری فلسفه‌های بودایی است. از سخنان بودا و تحلیل‌های سنت‌های بودایی می‌توان دریافت که رنج از دو ساحت متفاوت برخوردار است: یکی رنج روان‌شناختی و دیگری وجودشناختی. بنابراین، رنج محدودة وسیعی از زندگی انسان، از فشارهای شدید روحی و جسمی گرفته تا تجربه‌های محدود و گذرندة زندگی، به آرزو نرسیدن، و نیز گرفتاری در چرخ وجود را در بر می‌گیرد. مدعای بودایی این است که رهایی از هر دو سطح امکان‌پذیر است. این جستار با نگاه مفصل به نظریه‌های فلسفی مکتب‌های بودایی، رنج را در ساحت اول بررسی می‌کند. همة سنت‌های بودایی خود را درمانگر می‌دانند؛ نخست علت را می‌یابند و سپس روش درمان را پیشنهاد می‌دهند. اینان مدعی‌اند فنونی که برای درمان رنج به ‌کار می‌برند نادانی و تشنگی را در هر دو سطح از میان می‌برد. اما تحلیل‌های روان‌شناختی از نظریه‌های فلسفی بودایی نشان می‌دهد که کارآمدی آموزة بودایی محدود به سطح اول است.

پیدایش و گسترش شتابان کیش نوظهور مانوی در سده سوم میلادی با استفاده از ابزارهای متعدد و متنوع تبلیغ دینی که حاصل نبوغ پدیدآورنده‌اش بود، نه‌تنها قلمرو شاهنشاهی ساسانی بلکه بخش‌هایی از سرزمین‌های امپراتوری روم در شرق و در مجاورت مرزهای ایران‌شهر و قسمت‌هایی از آسیای میانه، چین و شبه‌جزیره عرب را نیز در بر گرفت. یکی از شیوه‌های اثرگذار تبلیغی ‌مانی و جانشینانش بهره‌گرفتن از باورهای شایع و رایج توده مردم و یکسان‌انگاری با آنها بود. باورهای آیین زروانی در قالب آموزه‌های دینی زردشتی، در اغلب نواحی فلات ایران، با اقبال در بین مردم مواجه شده بود. مانی با فراست از این ظرفیت برای باورپذیرکردن آموزه‌های کیش خود استفاده کرد. مبانی زروان‌باوری را می‌توان مشخصاً در اصل دوبُنی یا ثنویت و نیز اعتقاد به سه دور زمانی در کیش مانوی جست‌وجو کرد. همین‌طور پاره‌ای از پایه‌های اخلاقی محل توجه مانویان از باورهای زروانی متأثر بوده است. از سوی دیگر، نفوذ باورهای زروانی در کیش مانوی به ‌شکلی حتی به تقسیمات سازمان دینی آن نیز راه یافته بود، اگرچه تعابیری در برخی متون متأخر مانوی هست که به ‌نظر می‌رسد پیروان این کیش بعدها از اعتقادات زروانی اسلاف خود، نظیر باور به هم‌ریشه‌بودن اصل خیر و شر (اهورمزدا و اهریمن)، توبه کرده‌اند.

پیش‌گویی‌های پایان جهان در دین زردشت، بیشتر در زند وهومن یسن، پیش‌گویی جاماسپ در یادگار جاماسپ و برآمدن شابهرام ورجاوند نمود یافته‌اند؛ در آثار یادشده، که نمونه‌هایی از پیش‌گویی‌های اسطوره‌ای پایان جهان به شمار می‌آیند، یکی از مؤلفه‌های اصلی، ظهور و تغییری گسترده و مثبت، به صورت ناگهانی در فرجام جهان است. در پژوهش پیش‌ رو، که با تکیه بر منابع کتاب‌خانه‌ای و با روش تحلیلی‌توصیفی انجام می‌شود، با اتکا بر دیدگاه‌های اسطوره‌شناختیِ پدیدارشناس دینی، میرچا الیاده، متون یادشده را واکاوی خواهیم کرد. بر اساس دیدگاه الیاده، این پیش‌گویی‌ها گرچه در ظاهر، آینده جهان را به تصویر می‌کشند، در باطن به سبب درون‌مایه اساطیری‌شان، نشان از میل بازگشت جاودانه بشر به لحظه ازلی دارند و به همین روی تمام الگوهای بازگشت اسطوره‌ای را در خود دارند و در بستر روایتی اسطوره‌ای، زمینه را برای عبور مخاطب از زمان خطی به زمان قدسی فراهم می‌کنند.

در بخش‌های مختلف عهد جدید و نیز در متون پهلوی شواهد فراوانی درباره رنج وجود دارد. در خلال روایات موجود و نیز پاسخی که این ادیان برای رنج واردشده به مقدسان و مردمان عادی می‌دهند می‌توان به حکمت وجودی رنج در مسیحیت و زردشتی پی برد. این پژوهش در نظر دارد با کنار هم قراردادن شواهدِ متنی در باب مفهومی واحد (رنج)، با تکیه بر ادبیات پهلوی و عهد جدید، جایگاه این انگاره را در دین مسیحیت و زردشتی تبیین و با هم مقایسه کند. به نظر می‌رسد زردشتیان به دلیل ثنویت‌انگاری دلیل وجودی رنج در زندگی را مشخص کرده‌اند و آن را از ناحیه اهریمن می‌دانند و به تبع آن رویکرد باورمندان این دین نیز معلوم است، در حالی که در مسیحیت رنج در زندگی لازمه مؤمن‌شدن است و ما با مفهوم «رنج مقدس» یا همان رنج واردشده از طرف خدا مواجهیم.

اخلاق پولسی اخلاق فضیلت‌محور است. فضایل مد نظر پولس، یعنی ایمان، امید و محبت، فضایلی هستند که خدا به انسان داده باشد. به نظر وی، کسی که به مسیح ایمان آوَرَد، از درون متحول خواهد شد و زندگی‌اش اخلاقی خواهد بود. با توجه به سرشت گناه‌آلود، آدمی قبل از ایمان بر حسب جسم زندگی می‌کند و برایش امکان تحول و تعالی نیست. طبیعت انسانی بدون فیض خدا گرفتار خواهش‌های نفسانی است. به عقیده پولس، شرط اخلاقی‌زیستن ایمان و بر حسب روح ‌زیستن است و مانع اخلاقی‌زیستن بی‌ایمانی و بر حسب جسم‌ زیستن است. مسئله مهمی که باید به آن توجه کرد این است که چه‌بسا کسی ایمان آورده باشد، اما از بند جسم رها نشده باشد و زندگی جسمانی و روحانی‌اش در حال تنازع باشد. در میان رذایلِ ناشی از زندگی بر حسب جسم، عُجب مهم‌ترین مانع اخلاقی‌زیستن است، چراکه سبب می‌شود انسان گمان کند آنچه خدا بدو داده است، از آن خود او است و از روی استحقاق خودش آنها را به دست آورده است. کسی که دچار عجب شود خود را از فیض خدا بی‌نیاز می‌داند و دچار توهم دانایی می‌شود و نخواهد توانست اخلاقی زندگی کند. در این مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی، دیدگاه پولس درباره زندگی بر حسب جسم و عجب ناشی از آن به ‌عنوان مانع اخلاقی‌زیستن تبیین خواهد شد.