جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از بحث­های مهم معرفت­ شناسی بحث از ساختار توجیه است. در این مسئله رهیافت­ های گوناگونی وجود دارد که بی­کران­ گروی یکی از آنها است. این رهیافت از زمان ارسطو شناخته شده و همواره از طرف فیلسوفان مردود اعلام ­شده است. ابن­ سینا نیز به‌گونه ­ای متفاوت با ارسطو، با این رهیافت به مقابله بر­خاسته است. این اشکالات ابن‌سینا بر بی‌کران‌گروی، با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی تبیین و نقد شده است. ابن­سینا سه اشکال عمده بر این رهیافت وارد می ­کند: اول، بی­کران­ گروی مستلزم این است که معرفتی حاصل نشود؛ دوم، لازمۀ بی­کران­ گروی این است که بعضِ محصور مثل کل حاصر باشد که محال است؛ سوم، لازمۀ بی­کران­ گروی این است که بعضی از مبادی برهان غیرمعلوم باشد. اما استدلال‌های ابن ­سینا بر سه پیش­ فرض استوار است که خود محل نزاع­ اند: اول، توجیه از مفاهیم دارای مراتب نیست و متواطی است؛ دوم، استدلال منتقل­ کنندۀ توجیه است، نه ایجادکنندۀ آن؛ سوم، تسلسل استدلال‌های ما در صورتی به معرفت می‌انجامد که اجزای آن مترتّب بر یکدیگر باشند، اجتماع در وجود داشته، و دارای فعلیت باشند. افزون بر این، استدلال دوم وی جدای از این پیش‌فرض­ها همچنان مخدوش است.

مسائل فلسفه سینوی با موضوعیت موجود بما هو موجود آغاز می­شود؛ نزد ابن‌سینا ذهن انسانی می ­تواند از واقعیت موجود خارجی دو مفهوم متمایز وجود و ماهیت را انتزاع کند؛ بعد­ها این پرسش اساسی مطرح شد که از میان دو مفهوم مذکور نزد شیخ کدام یک اصیل و کدام یک اعتباری است. پژوهش تحلیلی ـ انتقادی پیش رو ضمن تبیین مبادی تصوری بحث، به‌دنبال ‌یافتن پاسخی برای این پرسش است که نزد شیخ تمایز وجود و ماهیت مسئله­ ای هستی‌شناسانه است، یا اینکه صرفاً بحثی معرفت‌شناختی است. بدین‌ترتیب با بررسی تحلیل و نقد مقالات اخیر در زمینه اصالت ماهوی یا اصالت وجودی ‌بودن فلسفۀ ابن‌سینا این نتیجه به دست می ­آید که اساساً بحث از اصالت یا اعتباریت وجود و ماهیت نزد شیخ منتفی است؛ چراکه این دو در خارج عین یکدیگرند و با انتفای تغایر خارجی، بحث اصالت و اعتباریت وجود و ماهیت صرفاً بحثی معرفت‌شناختی تلقی می­شود. پس آنچه نزد ابن‌سینا اصیل است و تحقق خارجی دارد موجود است که در ظرف ادراک فاعل شناسا به وجود و ماهیت تفکیک می‌شود.

همواره امکان تجربه از نفس و خویشتن خویش با اثبات وجود «خود» پیوندی وثیق داشته است. فیلسوفانی چون هیوم از تجربه‌ناپذیر بودن «خود» به انکار وجود نفس پل زده‌اند. در این مقاله با گزارش نظریه «خود صوری» سرل بیان شده که وی علی‌رغم انکار تجربه از «خود» نوعی خود صوری و زبانی را لازمه معناداری برخی تبیین‌های فلسفی دانسته است. آنگاه با غور در اندیشه ابن‌سینا آورده‌ایم که وی مضاف بر اینکه تجربه از خود را بدیهی، غیرقابل کسب و بالفعل می‌انگارد و از آن به عنوان اصلی محکم در مهم‌ترین برهان‌های اثبات تجرد نفس بهره می‌برد، اما می‌پذیرد که تنها مستبصرین توان درک آن را دارند. جالب توجه اینکه داشتن تجربه از «خود» و نیز مفهوم «من» در اندیشه سرل همچنان چالش‌برانگیز و لاینحل باقی می‌ماند. نیز ابن‌سینا برهان‌های زبان‌بنیادی در تأیید تحقق تجربه از خود می‌آورد که می‌توان گفت قدر مشترک میان اندیشه او و سرل می‌باشد و در گفتمان فلسفه معاصر می‌تواند ابن‌سینا را حاضر کند. در این مقاله کوشیده‌ایم میان بیان‌های ایجابی و سلبی شیخ در باب تجربه‌پذیری «خود» سازگاری ایجاد کنیم. سؤال پایه این پژوهش برقراری گفتگو میان دو فیلسوفی است که علی‌رغم تفارت‌های مبنایی، مسائل مشترک در حوزه تفکر فلسفی دارند.

یکی از گرایش­های تفسیری مورد توجه مفسّران در فهم قرآن، تفسیر فلسفی است. تکیه بر اصول عام فلسفی و بهره‌گیری از استدلال­های برهانی، مهم­ترین ویژگی­ تفسیرهای فلسفی به­شمار می­آید. با مرور در جریان فکر فلسفی درمی‌یابیم، ابن‌سینا نخستین فیلسوف مسلمانی بوده که به معنای مصطلحِ تفسیر، بر برخی آیات‌ و سوره‌های‌ قرآن تفسیر نوشته است. باور به ماهیت معرفت­شناسانه وحی و از سنخ ادراکات یقینی دانستن آن، تکیه بر جایگاه قرآن به مثابۀ منبع معرفت و تبیین باطنی از آیات، مهم­ترین مبانی ابن‌سینا در تفسیر قرآن می­باشد. حضور آیات قرآنی در نظام فلسفی ابن‌سینا گاه به عنوان دلیل، گاه استشهاد و گاه اقتباس است. با تعمّق در آثار تفسیری ابن‌سینا درمی­یابیم که تبیین­های وی از قرآن را نه یکسره می­توان تفسیر به معنای مصطلح نامید و نه سراسر تأویل تطبیقی. او در تبیین کلام وحی گاهی با توجه به قواعد صحیح و منابع معتبر تفسیری، با روشی برهانی به تفسیر قرآن می­پردازد. گاهی نیز با روش تأویلی به تحمیل دیدگاه­ها­ و اندیشه­‏ های فلسفی خویش بر آیات قرآن روی می­ آورد که در مواردی مصداقی از تفسیر به رأی محسوب می­ شود. در پژوهش حاضر پس از تبیین رویکردهای دوگانه در ارزیابی تفاسیر فلسفی، ضمن استخراج مبانی تفسیری ابن‌سینا، بر مبنای معیارهای تفسیرپژوهی به روش­شناسی آثار تفسیری وی خواهیم پرداخت.

ابوعلی‌سینا و شهاب‌الدین سهروردی دربارة موضوع لذت در آثار مختلف خود مباحث و اطلاعات پراکنده‌ای بیان کرده‌اند. یکی از آن مباحث، دیدگاه‌های این دو اندیشمند در خصوص چیستی لذت است. مسألة این نوشتار بررسی تطبیقی چیستی لذت از منظر رؤسای دو مکتب مشاء و اشراق با توجه به مبانی معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی آنان است. مسأله لذت بخش کوچکی از شبکة معرفتیِ دو نظام مشاء و اشراق است؛ که بررسی آن با توجه به برخی از اضلاع دیگر شبکه، همچون مبانی، ما را به فهم بهتر و درک عمیق‌تر آن نائل می‌کند. از پیامدهای این بررسی درک علت تفاوت‌گذاری تعریف لذت بین باری‌تعالی و انسان از سوی ابن‌سینا و عدم این تفاوت از سوی سهروردی، به جهت تفاوت دیدگاه در مورد هستی و چیستی ادراک در دو نظام است. از دیگر پیامدها این است که اگرچه واژه‎های «ادراک» و «ملائم» در تعاریف هماهنگ و تکراری است، اما تبیینی که از آنها در هر نظام ارائه می‎گردد با توجه به تفاوت‎های معرفت‎شناسانه و هستی‎شناسانة دو مکتب، ما را به درک گوناگون از لذت می‎رساند. اهم این تفاوت‎ها عبارت‎اند از: تأکید بر علم حصولی در شناخت از یک‎سو و مبنا بودن «وجود» در هستی از سوی دیگر در فلسفة مشاء، و در مقابل بنا نهادن اساس علم بر علم حضوری از یک‎سو و مبنا بودن «نور» در هستی از سوی دیگر در فلسفة اشراق.

نظریۀ قیاس در منطق سهروردی بر سه گونه تبدیل استوار است: (1) تبدیل گزاره‌های سالب به موجب از طریق عدول محمول، (2) تبدیل گزاره‌های جزئی به کلّی از راه افتراض، و (3) تبدیل گزاره‌های ممکن و ممتنع به ضروری بر پایۀ ضرورت بتّات. با این تبدیل‌ها، چهار ضرب شکل اوّل به یک ضرب، چهار ضرب شکل دوم نیز به یک ضرب، و شش ضرب شکل سوم هم به یک ضرب فروکاسته می‌شوند. درستیِ تک‌ضرب اشراقیِ شکل اوّل را سهروردی اگرچه بدیهی می‌داند، درستیِ تک‌ضرب اشراقی شکل دوم را با یک قاعده، و درستی تک‌ضرب اشراقیِ شکل سوم را با یک قاعدۀ دیگر به اثبات می‌رساند. آیا این نظام قیاسی با ارکانی که دارد، چنان‌که ضیائی و والبریج می‌پندارند، یک واگرایی حادّ از منطق ابن‌سیناست؟ در این جستار می‌خواهم نشان دهم که سهروردی تقریباً در همۀ این‌ها وامدار ابن‌سیناست. وی ایده‌ای که ابن‌سینا در المختصر الأوسط، کوتاه و گذرا، درافکنده است را کامل کرده و در همۀ مراحل تکمیل این ایده نیز از بخش‌های مختلف منطق ابن‌سینا الهام گرفته است. (1) را از همان المختصر الأوسط وام کرده؛ (2) روشی ارسطویی است که در همۀ منطق‌نوشته‌های ابن‌سینا به‌کار رفته؛ و (3) مُلهَم از الشفاء: کتاب القیاس است. افزون بر این‌ها، قاعده‌ای که سهروردی با آن درستی تک‌ضرب اشراقیِ شکل دوم را ثابت می‌کند برگرفته از النجاة است؛ و قاعده‌ای که با آن درستی تک‌ضرب اشراقی شکل سوم را به اثبات می‌رساند باز مقتبس از الشفاء:کتاب القیاس است. بدین سان، خطای کسانی چون ضیائی و والبریج، که نظریۀ قیاس سهروردی را یک واگرایی حادّ از نظریۀ قیاس ابن‌سینا می‌دانند، آشکار می‌شود.

هگل دربخش دوم علم منطق یعنی منطق ذات به مقولاتی می­پردازد که اوصاف مشترکی دارند . در واقع بعضی از این اوصاف حاکی از حیثیات ماهیت هستند که پیش از او منظور نظر ابن سینا نیز بوده است. تاکید برحقیقت وجود به مثابه ماهیت یا ذات و نیز نحوۀ اتحاد آنها در جهان خارج، توجه به حیث بازتابی ماهیت و حیث سلبی آن امکان قیاس با حکمت سینوی را فراهم می کند. بی تردید این امکان در هگل نیز میراث تاثیر سنت ارسطویی و الهیاتی بوده است. موضوعاتی ازجمله عروض وجود برماهیت وکثرت ماهیت نتیجه حیث سلبی و بازتابی ماهیت است و از سویی با توجه به این که هگل منطق را به مابعدالطبیعه ومباحث امورعامه درمعنای سنتی تبدیل کرده است، اهمیت مقولات ماهیت در مابعدالطبیعه و نه درمنطق به معنای سنتی آن وجه مشترک میان آن دو فیلسوف است.

مسائل فلسفه سینوی با موضوعیت موجود بما هو موجود آغاز می ­شود؛ نزد ابن سینا ذهن انسانی می­ تواند از واقعیت موجود خارجی دو مفهوم متمایز وجود و ماهیت را انتزاع کند؛ بعد­ها این پرسش اساسی مطرح شد که از میان دو مفهوم مذکور در نزد شیخ کدام یک اصیل و کدام یک اعتباری است. پژوهش تحلیلی- انتقادی پیش رو ضمن تبیین مبادی تصوری بحث، به دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش است که آیا نزد شیخ تمایز وجود و ماهیت مسأله­ای هستی‌شناسانه است و یا اینکه صرفا بحثی معرفت‌شناختی است؟ بدین ترتیب با بررسی تحلیل و نقد مقالات اخیر در زمینه اصالت ماهوی یا اصالت وجودی بودن فلسفه ابن سینا به این نتیجه می­رسد که اساسا بحث از اصالت و یا اعتباریت وجود و ماهیت نزد شیخ منتفی است؛ چرا که این دو در خارج عین یکدیگرند و با انتفای تغایر خارجی، بحث اصالت و اعتباریت وجود و ماهیت صرفا بحثی معرفت شناختی تلقی می­ شود. پس آنچه که در نزد ابن سینا تحقق خارجی دارد و از این نظر اصیل است موجود است که در ظرف ادراک فاعل شناسا به وجود و ماهیت قابل تفکیک است.

از قدیمی­ترین و مهمترین مسائل متافیزیک چگونگی پیدایش کثرت و ربط آن به وحدت بوده است. ابن سینا در این مسئله دیدگاهی دارد که آکویناس در آثار خود، آن را روایت کرده است. روایتِ آکویناس از ابن سینا، از جهاتی قابل نقد است که در دو بخش می­آید: نخست آنکه؛ آکویناس در گزینش برخی از واژگان لاتین برای رساندن مقصود ابن سینا دقیق عمل نکرده است. دوم آنکه، در روایتِ آکویناس واژه «قوه» به کار می­رود و آن را بر همه ماسوی الله اطلاق می کند؛ حال آنکه چنین اصطلاحی در ادبیات سینوی (به ویژه در کتاب شفا) مشاهده نمی­شود. پس مسأله­ی اصلی تحقیق اینست که چرا آکویناس چنین روایتی از نظامِ خلقتِ ابن سینا ارائه می­دهد؟ به باور نگارندگان قرائنی وجود دارد که آکویناس از طریق غزالی با این نظر ابن سینا آشنا شده است و همین امر در روایتِ او از ابن سینا تاثیر گذار بوده است. خوانش و معادل سازیِ آکویناس هرچند از جهاتی متفاوت با عباراتِ ابن سیناست؛ اما در عین حال می­توان آن را سازگار با نظام فلسفه ابن سینا دانست.

در این پژوهش دیدگاه‌ ابن سینا و ملاصدرا در زمینۀ تعامل قوه متصرفه با سایر قوای ادراکی انسان بررسی و در سه محور با یکدیگر مقایسه شده است: یک) تعامل قوه متصرفه با قوای ظاهر، دو) تعامل قوه متصرفه با قوای باطن، سه) تعامل قوه متصرفه با قوه عاقله. هر دو فیلسوف به دخالت مستقیم قوه متصرفه در امر خواب و رؤیا قائلند و نقش این قوه را برای انسان های خاص، رقم زدن نوعی وحی و الهام می ­دانند. هم­چنین اتفاق نظر دارند که تعامل متصرفه با قوای ظاهر، باطن و عاقله موجب تسهیل برخی افعال مانند انتزاع طبایع نوعی، یافتن صور مفقودۀ حافظه و خیال، تأثیرگذاری بر حکم عقل عملی و نیز ایجاد زمینه برای رؤیای صادقه می­ شود. علاوه بر این معتقدند به منظور بهبود عملکرد قوه متصرفه و در نتیجه، تعامل اثربخش­تر آن، از راهکارهایی مانند تقویت قوه عاقله، راست‌گفتاری و سلامت اخلاقی می­ توان بهره برد. به‌رغم برخی شباهت ها، اختلافاتی نیز میان دیدگاه های ابن سینا و ملاصدرا وجود دارد، از جمله این­ که ملاصدرا برخلاف ابن سینا، قوه متصرفه را مجرد (مثالی) می‌‌داند و در نتیجه، نظریه «حضور» را به جای نظریه «انطباع» می‌نشاند.