جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه مبحث «اصول دین» یکی از مهم‌ترین مباحث کلام اسلامی را تشکیل می‌‌دهد. پرسشی که در این باب وجود دارد آن است که آیا مفهوم «اصول دین» از ابتدا به همین صورت وجود داشته و یا در دورۀ خاصی پدیدار شده و تاریخ خاصی را طی کرده است؟ برای پاسخ به این پرسش باید تاریخ تطور اصول دین، مورد مطالعه قرار گیرد. اندیشه‌‌های کلامی شیعۀ زیدی و اسماعیلی از اندیشه‌‌های متقدم کلام شیعی به حساب می‌‌آیند. به همین دلیل در مقالۀ حاضر، سیر تطور مفهوم اصول دین در کلام شیعۀ زیدی و اسماعیلی مورد بررسی قرار می‌‌گیرد تا علاوه بر آن‌که ریشه‌‌های شکل‌‌گیری این مفهوم در سنت شیعی روشن شود، مبانی تاریخی تطور این مفهوم در کلام شیعۀ امامیه نیز پی‌‌ریزی گردد. آن دسته از آثار زیدیه که به مفهوم اصول دین پرداخته‌‌اند، معمولاً شش مورد را برای این اصول نام می‌‌برند: توحید، عدل، نبوت، امامت، منزلت بین المنزلتین، وعد و وعید. شیعیانِ اسماعیلی هفت مورد را به عنوان اصول دین خود شمرده‌‌اند که عبارتند از: ولایت، طهارت، نماز، زکات، روزه، حج و جهاد. در میان این هفت مورد، مواردی مانند نماز و زکات و حج و جهاد وجود دارد که توسط دیگر فرقه‌‌ها ـ مانند شیعۀ اثنی‌عشری ـ به عنوان فروع دین شناخته می‌‌شود. البته هر یک از این موارد، تاریخ تطور خاص خود را طی کرده است.

اتان کلبرگ، منتقد شیوۀ پیشین خاورشناسان در بهره‏گیری و استناد به منابع غیرشیعی در مطالعات شیعه‏شناسی است. بیشترین منابعی که او از آن‌ها در مطالعات شیعه‏پژوهیِ خود بهره برده منابع امامی، شامل منابع کلامی، حدیثی، تاریخی، تفسیری و فقهی است. پژوهش حاضر، با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و روش کتاب‌خانه‏ای، در پی پاسخ به این پرسش‏هاست که کلبرگ در پژوهش‌های امامی خود از کدام منابع امامی و با چه روشی بهره برده است؛ و در این ‏راستا تلاش می‏کند ضمن دسته‏بندی منابع امامیِ مورد استفاده در پژوهش‏های کلبرگ، درستی و کارآیی روش این شیعه‏پژوه را در بهره‏گیری از آن‎ها، مورد ارزیابی قرار دهد. در این بررسی مشاهده می‏شود در همۀ موضوع‏های مورد بررسی، بهره‏گیری از منابع امامی با وجود شمار فراوان منابع امامی، به‎ویژه حدیثی، کلامی و تفسیری، و اشراف ستودنی کلبرگ بر آن‌ها، این منابع عمدتاً به گونه‏ای مورد استناد و ارجاع قرار گرفته‏اند که ـ هم در موضوع و هم جزئیات محتوایی ـ کلبرگ را در اثبات و تأیید پیش‏فرض‏های او یاری می‎رسانند. نادیده ‎گرفتن برخی شواهد، خطا در برداشت و توجه اندک به اعتبار منابع یا نویسندگان آن‌ها، همراه با غلبۀ پیش‎فرض‎های گوناگونی مانند خاستگاه سیاسی شیعه و جعل روایات، از کاستی‏های کار کلبرگ به‎ شمار می‎رود.

پرسش دربارۀ امکان‌،‌ چگونگی و راه‌حل تعارض عقل و نقل‌،‌ قدمت دیرینه‌ای در محافل علمی دارد و هر کس به فراخور نظرگاهش به این مسئله پرداخته است. ابن‌تیمیه نیز از جمله کسانی است که به این موضوع به شکل مبسوطی پرداخته و تلاش کرده است ضمن انکارِ امکانِ تعارض میان عقل صریح و نقل صحیح‌،‌ راه‌حل فراگیری را برای مواردی که تعارض انگاشته می‌شود‌،‌ ارائه کند. راه‌حلی که او ارائه می‌کند هرچند در مرحلۀ نظریه‌،‌ صحیح به نظر می‌رسد‌،‌ در مرحلۀ تطبیق‌،‌ عملکردش به انکار بخشی از گزاره‌های آشکار عقلی و کنار گذاشتن بخشی از روایات صحیح می‌انجامد.

ثقة‌الاسلام کلینی و شیخ صدوق، دو محدث بزرگ امامیه و صاحب دو اثر گران‌سنگ حدیثی الاصول من الکافی و التوحید، هر کدام میراث‌برِ جریانی از تاریخ حدیث و کلام روایی امامیه هستند که بر پایۀ الگو و نظام معرفتی خویش، روایات مرتبط با ارادۀ خداوند را گزینش و تبویب کرده‌اند. نقاط اشتراک نظر این دو محدث عظیم‌الشأن همانند حدوث اراده، صفت فعل بودن، حتمی و غیرحتمی بودن و پوشش عالم تکوین و تشریع و... اگرچه فراوان است، اما بارزترین نقطۀ افتراق شیخ صدوق و کلینی، در نحوه ارائه مضامینِ دیگریِ از مطالبِ مرتبط با ارادۀ خداوند، هم‌چون مراتب فعل الهی است. کلینی اگرچه بر حسب روایاتی به ذومرتبه بودن فعل خداوند معتقد است، اما شیخ صدوق همین مضامین را احتمالاً از آن رو که قرابتی با جبر در افعال دارد، نقل نکرده و وجهۀ همتِ خویش را بیان نقشِ الهی در مشیتِ آدمی، و نشان دادن عمومیت و شمول اراده و مشیت خداوند قرار داده است.

یکی از چالش‌های فکری مشرکان در طول تاریخ، علی‌رغم اعتقاد به توحید در خالقیت و وحدت صانع، تردید در مسئله «توحید ربوبی» بوده است که قرآن با طرح این اندیشۀ کلامی و بیان دلایل روشن، بدان پرداخته است. اهتمام به هدایت‌گری با حفظ کرامت و آزادی مردم در گفت‌وگو و تضارب آراء و مطالبۀ براهین مخالفان، با هدف بیداری فطرت، برانگیختن عقول و پویایی اندیشه‌های مخاطبان، از ویژگی‌های قرآن و فرهنگ اصیل اسلامی است. پیامبر اکرم‌(ص) نیز بر پایۀ قرآن کریم، با دعوت مشرکان به آیین توحیدی اسلام، هدایت‌گری و اقناع آنان و استقبال از اشکالات و انتقادات مخالفان در مسائل اعتقادی و دینی، از روش «احتجاج» بهره گرفته است. این پژوهش با تبیین، بررسي و تحليل چگونگی و انواع سیرۀ احتجاجی پيامبر اکرم‌(ص) در قرآن با محوریت قدرت خداوند، به منظور اثبات توحيد ربوبیتِ خدای سبحان شکل گرفته است.

یکی از آموزه¬های دینی در باب معادشناسی، مسئله خلود و جاودانگیِ کفار معاند و لجوج در عذاب جهنم است. اجماع و اتفاق همۀ علمای اسلامی (از فقها، متکلمان و فیلسوفان) بر این بوده که جاودانگیِ عذابِ این عده از جهنمیان، در متون دینی نص و صریح است. در مقابل، ابن¬عربی معتقد است چنین چیزی با رحمت واسعه و عدل خداوند ناسازگار است؛ به همین جهت، تن به تأویل نصوص دینی داده و خلود در متون دینی را به معنای «مدت طولانی» تفسیر کرده و بر این باور است که دوزخیان بعد از گذشت مدتی از عقوبت، رحمت و عدل الهی به سراغ آنان خواهد رفت و عذاب دوزخ را از آن‌ها برمی¬دارد. استاد جوادی آملی نیز به عنوان فقیه، متکلم، فیلسوف و عارف، این تفسیرِ ابن‌عربی را نپذیرفته و معتقد است عذاب ابدی نه تنها منافاتی با رحمت واسعه و عدل الهی ندارد، بلکه با آن سازگار و هماهنگ است. این مقاله به بررسی انتقادی دیدگاه ابن‌عربی، از منظر استاد جوادی آملی می¬پردازد.

به ‎نظر جابری، عامل عقب‌ماندگی جوامع اسلامی در قیاس با جوامع غربی، نگاه ناعقلانی به جهان است؛ بنابراین تحقق پیشرفت در اندیشۀ عربی ـ اسلامی نیازمند طرحی عقلانی در تمام مسائل فکری است. ویژگی اساسی چنین عقلانیتی، نقد است که با نقد تراث و ابزارهای فکری حاکم بر فرهنگ عربی، یعنی عقل آغاز می‌شود. اما تعریف جابری از عقل، مبتنی بر نگرش پوزیتیویستی بوده که معرفت غیبی در این حوزه راه ندارد و از مفهوم عقل نهفته در میراث اسلامی غافل بوده است. وی عقل عربی را همان فیزیک متن عربی می‌پندارد و عقب‌ماندگی تمدن در فرهنگ عربی را در ارتباط زبان عربی معاصر با حوزۀ رایج در عصر جاهلی و ارتباط قرآن با آن حوزه می‌داند و تفاوت میان معرفت‌شناسی علوم عربی ـ اسلامی و علوم طبیعی و تجربی را که از نظر ماهیت موضوع و روش، دو حوزۀ معرفتی مختلفند، نادیده گرفته است. جابری هنگام نقد ساختاری، نظام عقلی را به سه نظام بیان، برهان و عرفان دسته‌بندی نموده و عقل را به سه پاره تقسیم کرده است؛ در حالی که عرصه‌های فقه، کلام، تصوف و فلسفه تجلیات مختلف این عقل بوده و جابری از ساختار واحد و ارگانیک این عقل غفلت ورزیده است.

انتظار بشر از دین و انتظار دین از بشر، دو چالش مهمّ تاریخی در باب رابطۀ دین و انسان بوده است. این مقاله نیز به روش تحقیق کتابخانه‌ای، به بسط دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی می‌پردازد. نگارنده با استفاده از تعریف «انسان» و مطابقت حقیقت فطرت و دین حق در دیدگاه ایشان، در کنار دو معنایی که آیت‌الله جوادی آملی از «انتظار» ارائه می‌کند، معنای سومی از انتظار ارائه می‌دهد. بر اساس معنای سومِ انتظار، فطرت الهی انسان و دین حق در عالم ماده، ظهور یک حقیقت واحد از عالم عقل بوده و با یکدیگر مساوقند؛ از همین ‌روی، تعبیر «انتظار بشر از دین» در دنیا، همان انتظار رقیقۀ فطرت انسان از رقیقۀ دین در دنیا؛ و «انتظار دین از بشر» همان انتظار رقیقۀ دین از رقیقۀ فطرت انسان است و چون حقیقت فطرت انسان و حقیقت دین مساوقند، انتظار بشر از دین و انتظار دین از بشر، به یک حقیقت واحد برمی‌گردند.

«اختیار» به معنای تمکّن از فعل و ترک، از سویی با سه قاعدۀ فلسفی: «ضرورت علّی ـ معلولی»، «علت غائی، علت فاعلیتِ فاعل است» و «استحالۀ ترجیح بلامرجّح» ناسازگار است؛ و از سوی دیگر، چون از نظر فیلسوفان یک معنای امکانی است، محال است وصف واجب تعالی واقع شود. چاره‌جویی فیلسوفان برای حل این مشکل، معرفی معنای دیگری برای اختیار است که به «معنای فلسفی اختیار» شهرت دارد. ولی افزون بر آن‌که معنای فلسفی اختیار، توالی فاسدی به دنبال دارد که خود فیلسوفان هم به آن ملتزم نیستند، روش آنان در رفع تعارضِ یادشده، مخالف اصول و مبانی منطقی است، زیرا در صورت تعارض دو شناخت بدیهی و نظری، حکم منطقی، طرد شناخت نظری یا دست‌کم تردید در آن و بررسی مجدد دلایل آن است. هدف اصلی از این نوشتار آن است که با بیان صریحِ این ناسازگاری و تنبیه بر عقیم بودن چاره‌جویی فیلسوفان، ضرورت بازنگری در اصول و قواعد فلسفیِ یادشده را اثبات کند.

رابطه ذات و صفات الهي، يكي از مهمترين مباحث كلامي، فلسفي و عرفاني است كه درباره آن، نظريات گوناگوني ارائه شده است. ابنميثم، متكلم، فيلسوف و عارف شاخص قرن هفتم، در بين نظريات ارائهشده، نظريه عينيت صفات با ذات را پذيرفته است، اما در تبيين فلسفه توصيف خداوند و وجود صفات او، اعتباري بودن اوصاف الهي را مطرح ميكند كه به نظر ميرسد نه تنها با نظريه عينيت، تناقضي ندارد، بلكه تبيين دقيقي از همان نظريه است. ابنميثم، با الهام از بيان اميرالمؤمنينj درباره نفي صفات، توصيف خداوند با اين اوصاف اعتباري را از مراتب آغازين معرفت حق ميشمارد و كمال اخلاص در معرفت را كه غايت سير عارف است، در نفي صفات از خداوند و لحاظ ذات او بدون در نظر گرفتن چيز ديگر، ميداند.