سرداب غیبت چیست و غیبت چگونه است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

سرداب غیبت چیست و غیبت چگونه است؟

بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت

با شهادت امام عسكرى عليه السلام ، غيبت امام مهدى عليه السلام آغاز گرديد. شروع غيبت ، مسئله ها و پرسش هايى را مطرح ساخت . برخى از پرسش ها از نوع و كيفيت غيبت بودند : غيبت چگونه است؟ آيا جسم ، غايب شده و امام به نقطه اى دور از زمين بُرده شده است ؟ يا انسان هاى معمولى ، قدرت و توان ديدن ايشان را ندارند؟

مكان غيبت امام نيز يكى از پرسش ها بود : آيا غيبت از محلّ خاصّى ، مورد نظر بوده؟ يا مسئله اصلى ، خودِ غيبت بوده و نه مكان آن؟

مدّت غيبت و مسائل مربوط به آن نيز از جمله پرسش ها بودند : غيبت تا كِى ادامه خواهد داشت؟ در زمان غيبت ، ارتباط امّت با امام ، چگونه است؟ و ...

در اين نوشته ، دو مسئله نخست ، يعنى چگونگى غيبت و محلّ آن - كه در منابع از آن به «سرداب» ياد مى شود - ، تحليل مى شوند :

۱ . چگونگى غيبت

در بررسى چگونگى غيبت ، اين پرسش ها كاوش مى گردند كه : پنهان شدن امام مهدى عليه السلام از ديدگان انسان ها چگونه است؟ آيا خداوند ، ايشان را به نقطه اى دور از زمين بُرده و از دسترس مردم خارج ساخته است؟ يا اين كه در ميان مردم زندگى مى كند ؛ ولى به قدرت و اعجاز الهى ديده نمى شود؟ و يا اين كه در جامعه و ميان مردم زندگى مى كند و مردم ايشان را مى بينند ؛ ولى نمى شناسند؟

اكنون بايد ديد كدام يك از اين سه احتمال در باره غيبت امام مهدى عليه السلام ، درست است: ۱ . نبودن در ميان مردم ، ۲ . بودن در ميان مردم و ديده نشدن ، ۳ . بودن و ديده شدن ؛ ولى شناخته نشدن .

در پاسخ به اين پرسش مى گوييم : وقوع هر سه احتمال ، امكان پذير است ، چنان كه نمونه هر يك در عالم اتّفاق افتاده است . خداوند در قرآن عيسى عليه السلام را نمونه احتمال اوّل شمرده ، مى فرمايد :

«وَمَا قَتَلُوهُ يَقِينَاً بَل رَّفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ .[۱]

و يقيناً او را نكشتند ؛ بلكه خدا او را به سوى خود ، بالا بُرد».

موارد وقوع احتمال هاى دوم و سوم نيز در آيات و گزارش هاى تاريخى ذكر شده اند كه به چند مورد ، اشاره مى شود:

۱ . خداوند در قرآن مى فرمايد:

«وَ جَعَلْنَا مِن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ .[۲]

و ما در برابر آنان ، ديوارى كشيديم و در پشت سرشان [نيز] ديوارى و بر ديدگانشان نيز پرده اى افكنديم تا نتوانند بنگرند و ببينند».

در مورد اين آيه ، مفسّران از عبد اللَّه بن مسعود روايت كرده اند كه: قريش بر در خانه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله گرد آمدند . ايشان از خانه خارج شد و مشتى خاك بر سر و روى آنان پاشيد و آنان ، پيامبر صلى اللَّه عليه و آله را نمى ديدند.

و نيز از ابن عبّاس آورده اند كه: قريش اجتماع نمودند و گفتند: «اگر محمّد بخواهد داخل شود، همگى يك پارچه بر ضدّ او به پا خواهيم خواست»؛ امّا پيامبر صلى اللَّه عليه و آله وارد شد و خدا در برابر ديدگان و پشت سر آنان ، ديوارى قرار داد و آنان پيامبر صلى اللَّه عليه و آله را نديدند. پيامبر صلى اللَّه عليه و آله نماز خواند و نزد آنان آمد و مشتى خاك بر سر و روى آنان پاشيد ؛ ولى ايشان را نمى ديدند. هنگامى كه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله از آن جا گذشت، قريش خاك و گرد و غبار را ديدند و گفتند: «اين ، همان سحر و جادوى ابن ابى كبشه [۳] - يعنى محمّد صلى اللَّه عليه و آله - است».[۴]

طبرى، در ذيل اين آيه ، آورده است: ابو جهل گفت: «اگر محمّد را ببينم، چنين و چنان مى كنم» و اين آيه نازل گرديد. وقتى آيه نازل شد ، قريش به ابو جهل مى گفتند: «اين ، محمّد است» ؛ امّا او مى گفت: «محمّد كجاست؟ محمّد كجاست؟ و ايشان را نمى ديد» .[۵]

۲ . خداوند در آيه اى ديگر مى فرمايد:

«وَ إِذَا قَرَأْتَ الْقُرْءَانَ جَعَلْنَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْأَخِرَةِ حِجَابًا مَّسْتُورًا .[۶]

[اى پيامبر!] هنگامى كه قرآن تلاوت مى نمايى، ما ميان تو و آنانى كه به قيامت ايمان ندارند، پرده اى ستبر قرار مى دهيم» .

در تفسير اين آيه آمده است: عدّه اى هنگام تلاوت و يا نماز خواندن پيامبر صلى اللَّه عليه و آله ، در كعبه و يا به هنگام دعوت مردم، ايشان را آزار مى دادند و خداوند با اين كار ، مانع آنان شد.[۷]۳ . خداوند در داستان سامرى مى فرمايد:

«قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ يَبْصُرُواْ بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِّنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا .[۸]

سامرى گفت: من چيزى ديدم كه آنان نمى ديدند . مشتى از خاكى كه نقش پاى آن فرستاده خدا بر آن بود ، برگرفتم و در آن پيكر افكندم» .

طبرى گفته است: سامرى، جاى پاى مركب جبرائيل را ديد و در اين هنگام ، مشتى از خاك پاى مركب او را برداشت و آن را بر زيورآلات شكسته شده و گداخته افكند و گفت گوساله شود .[۹]

به عبارت ديگر ، منظور مفسّران ، اين است كه «سامرى» فرشته وحى را در حالى ديد كه هيچ كسى از بنى اسرائيل ، او را نمى ديد.

۴ . بر اساس احاديث متعدّد ، خضر عليه السلام - كه قرآن از او به عنوان بنده اى از بندگان الهى [۱۰] ياد مى كند - ، در ميان مردم زندگى مى كند و مردم يا او را نمى بينند و يا نمى شناسند.[۱۱]

اينك با توجّه به اين نمونه هاى واقع شده ، به اين مسئله مى رسيم كه غيبت امام زمان چگونه است . احاديث متعدّدى دلالت دارند كه امام زمان عليه السلام بر روى زمين و در ميان مردم زندگى مى كند. در اين زمينه مى توان به اين شواهد ، اشاره كرد:

۱ . حديث هايى كه از غيبت انبياى گذشته سخن گفته و غيبت امام زمان را بدان تشبيه كرده است (مانند تشبيه به غيبت موسى عليه السلام [۱۲]و يوسف عليه السلام [۱۳] در چندين حديث) و يا تصريح به وقوع سنّت غيبت انبيا گذشته در باره امام زمان عليه السلام ، مانند آنچه ابو بصير ، نقل كرده است :

سَمِعتُ أبا عَبدِ اللَّهِ عليه السلام يَقولُ : إنَّ سُنَنَ الأَنبِياءِ عليهم السلام بِما وَقَعَ بِهِم مِنَ الغَيباتِ حادِثَةٌ فِى القائِمِ مِنّا أهلَ البَيتِ ، حَذوَ النَّعلِ بِالنَّعلِ.[۱۴]

شنيدم كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد : به راستى كه سنت هاى پيامبران در غيبت هاى آنان دقيقاً در قائم اهل بيت ، رُخ مى دهد.

و آنچه محمّد بن مسلم ، نقل كرده است :

دَخَلتُ عَلى أبي جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِىٍّ الباقِرِ عليه السلام ، وَ أَنَا اُريدُ أن أسأَلَهُ عَنِ القائِمِ مِن آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيهِ وعَلَيهِم ، فَقالَ لى مُبتَدِئاً : يا مُحَمَّدَ بنَ مُسلِمٍ ! إنَّ فِى القائِمِ مِن آلِ مُحَمَّدٍ صلى اللَّه عليه و آله شَبَهاً مِن خَمسَةٍ مِنَ الرُّسُلِ : يونُسُ بنُ مَتّى ، وَ يوسُفُ بنُ يَعقوبَ ، وَ موسى ، وَ عيسى ، وَ مُحَمَّدٌ ، صَلَواتُ اللَّهِ عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ عَلَيهِم . فَأَمّا شَبَهُهُ مِن يونُسَ بنِ مَتّى : فَرُجوعُهُ مِن غَيبَتِهِ وَ هُوَ شابٌّ بَعدَ كِبَرِ السِّنِّ . وَ أَمّا شَبَهُهُ مِن يوسُفَ بنِ يَعقوبَ : فَالغَيبَةُ مِن خاصَّتِهِ وَ عامَّتِهِ ، وَ اختِفاؤُهُ مِن إخوَتِهِ .[۱۵]

بر امام باقر عليه السلام وارد شدم و مى خواستم در باره «قائم از خاندان محمّد» بپرسم كه خودشان شروع به سخن گفتن نمود و فرمود: «اى محمّد بن مسلم! در قائم خاندان محمّد! شباهت هايى از پنج تن از پيامبران موجود است: يونس پسر مَتّا ، يوسف پسر يعقوب ، موسى، عيسى و محمّد درودهاى خدا بر او و خاندانش و بر آنان باد! شباهت به يونس ، آن است كه پس از غيبت ، در حالت جوانى مى آيد ، با آن كه كهن سال است و شباهت به يوسف ، غيبت او از عموم و خواص و پنهان بودن از برادرانش است».

۲ . حديث هايى كه دلالت دارند شخص او يا جسم او ديده نمى شود ، مانند:

سُئِلَ أَبوالحَسَنِ الرِّضا عليه السلام عَنِ القائِمِ فَقالَ : لا يُرى جِسمُهُ ، وَ لا يُسَمَّى اسمُهُ .[۱۶]

از امام رضا عليه السلام در باره قائم سؤال شد . فرمود: «جسم او ديده نمى شود و نامش برده نمى شود».عَن عَبد العظيم بنِ عبد اللَّهِ الحَسَنى قالَ : دَخَلتُ عَلى سَيِّدى عَلِىِّ بنِ مُحَمَّدٍ عليه السلام ، فَلَمّا بَصُرَ بى قالَ لى :... فَقُلتُ : وَ كَيفَ ذاكَ يا مَولاىَ ؟ قالَ : لِأَنَّهُ لا يُرى شَخصُهُ ، وَ لا يَحِلُّ ذِكرُهُ بِاسمِهِ حَتّى يَخرُجَ .[۱۷]

عبد العظيم حسنى مى گويد: بر امام هادى وارد شدم . چون مرا ديد ، فرمود: ... . گفتم : [غيبت ] چگونه است ، مولاى من؟ فرمود: «بدنش ديده نمى شود و ياد كردن نامش حلال نيست».لَمّا صالَحَ الحَسَنُ بنُ عَلِىٍّ عليهما السلام مُعاوِيَةَ بنَ أبى سُفيانَ دَخَلَ عَلَيهِ النّاسُ ، فَلامَهُ بَعضُهُم عَلى بَيعَتِهِ ، فَقالَ عليه السلام : ... فَإِنَّ اللَّهُ عزّ و جلّ يَخفى وِلادَتَهُ ، وَ يُغَيِّبُ شَخصَهُ ؛ لِئَلّا يَكونَ لِأَحَدٍ فى عُنُقِهِ بَيعَةٌ إذا خَرَجَ .[۱۸]

هنگامى كه امام حسن عليه السلام با معاويه صلح كرد ، عدّه اى نزد ايشان رفتند و او را به خاطر بيعت با معاويه ، سرزنش كردند. امام عليه السلام فرمود : «... خداوند عزّ و جلّ ولادت قائم را پنهان مى كند و شخص او را از ديدگان ، پنهان مى دارد تا اين كه وقت ظهور ، بيعت كسى بر گردنش نباشد» .

در دعاى ندبه نيز مى خوانيم :

عَزيزٌ عَلَىَّ أن أرَى الخَلقَ وَ أنْتَ لا تُرى .[۱۹]

بر من گران است كه مردم را ببينم و تو ديده نشوى .

۳ . حديث هايى كه دلالت دارند كه امام مهدى عليه السلام مانند موسى عليه السلام ، بيمناك و در انتظار ، زندگى مى كند ؛ زيرا اگر خارج از زمين بود ، خوف معنا نداشت . اين احاديث فراوان اند و از جمله آنها ، حديث ابو بصير است كه :

سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ عليه السلام يَقولُ : فى صاحِبِ هذَا الأَمرِ أربَعُ سُنَنٍ مِن أربَعَةِ أنبِياءَ عليهم السلام : سُنَّةٌ مِن موسى ، وَ سُنَّةٌ مِن عيسى ، وَ سُنَّةٌ مِن يوسُفَ ، وَ سُنَّةٌ مِن مُحَمّد صلى اللَّه عليه و آله ، فَأَمّا مِن موسى : فَخائِفٌ يَتَرَقَّبُ .[۲۰]

شنيدم كه امام باقر عليه السلام مى فرمود: «در صاحب الأمر ، چهار سنّت از چهار پيامبر ، وجود دارد : سنّتى از موسى و سنّتى از عيسى و سنّتى از يوسف و سنّتى از محمّد . امّا آنچه از سنّت موسى است ، اين است كه بيمناك و در انتظار است» .

۴ . حديث هايى كه دلالت دارند زمين از حجّت ظاهر يا غايب ، خالى نيست ، مانند آنچه امام على عليه السلام به كميل بن زياد نخعى فرمود :

اَللَّهُمَّ ، بَلى لا تَخلُو الأَرضُ مِن قائِمٍ بِحُجَّةٍ ، (إمّا) ظاهِرٍ مَشهورٍ ، وَ باطن مَغمورٍ ، لِئَلّا تَبطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّناتُهُ .[۲۱]

به خدا سوگند ، زمين ، از قيام كننده به حجّت ، خالى نيست خواه ظاهر و آشكار و يا باطن و پنهان ، تا حجّت هاى الهى و ادلّه روشنش باطل نگردند .

بر اساس اين شواهد و قراين و مانند آنها نتيجه مى گيريم كه امام عليه السلام در زمين و در ميان مردم زندگى مى كند؛ امّا اين كه از ميان احتمال دوم و سوم در باره غيبت (ديده نشدن و يا شناخته نشدن) ، كدام يك قوى تر است؟ بايد گفت كه دليلى بر تعيين يكى از اينها نيست و هر دو مى تواند صادق باشند، بدين معنا كه امام عليه السلام ، گاه ديده نمى شود و گاه شناخته نمى گردد. البتّه برخى از ادلّه پيشين مانند دليل دوم ، دلالت داشتند كه امام عليه السلام ديده نمى شود و برخى نيز از اين جهت ، ساكت بودند. از اين روى ، اظهار نظر صريح در اين باره ، دشوار است؛ بلكه مى توان گفت كه امام عليه السلام گاه ديده نمى شود و گاه شناخته نمى شود.

۲ . سرداب غيبت

در شهر سامرّاى عراق و در جوار حرم عسكريّين عليهما السلام ، زيرزمينى وجود دارد كه مشهور به «سرداب [۲۲] غيبت» است .[۲۳]

شمارى از منابع اهل سنّت با طرح اين اتّهام كه شيعه اماميّه بر اين باور است كه امام مهدى عليه السلام در سرداب زندگى مى كند[۲۴] و يا از آن جا غيبت كرده است [۲۵] و يا از آن جا ظهور خواهد كرد ،[۲۶] عقايد پيروان اهل بيت عليهم السلام را در باره مهدويت را به تمسخر گرفته اند . ابن خلدون در انتقاد به عقايد اماميّه مى نويسد :

گمان مى كنند كه امام دوازدهم - يعنى محمّد بن حسن عسكرى - كه او را «مهدى» لقب مى دهند ، در سردابى در حلّه وارد شد و از آن جا غيبت كرد و در آخر الزمان قيام مى كند و زمين را از عدل و داد پُر مى كند و اشاره آنان به حديثى است كه در كتاب ترمذى در باره مهدى آمده است . شيعيان تا كنون انتظار او را مى كشند و بدين جهت او را «مُنتظَر» مى نامند. آنان هر شب پس از نماز مغرب بر در سرداب مى ايستند ، در حالى كه با خود مركبى همراه دارند . او را صدا مى زنند و او را به خروج و قيام فرا مى خوانند تا اين كه آسمان از ستاره ها پُر شود و سپس باز مى گردند تا شب بعد و اين رويّه هميشگى آنان است.[۲۷]اكنون براى تبيين اين كه آنچه در منابع ياد شده آمده ، افترا به شيعه اماميّه است ، موضوع «سرداب غيبت» را در چند بند ، بررسى مى نماييم :

۱ . سرداب غيبت در منابع شيعه

نخستين نكته قابل تأمّل ، اين است كه در منابع كهن معتبر شيعى تا قرن پنجم ، اشاره اى به «سرداب غيبت» نشده است . بله ! در برخى منابع دست دوم شيعى آمده است :

معتضد ، پيكى فرستاد و دستور داد كه ما سه نفر مخفيانه حركت كنيم و به سامرّا به خانه حسن بن على برويم (زيرا او وفات كرده است) و هر كس را در خانه يافتيم ، سرش را براى معتضد ببريم. ما هم طبق دستور به آن خانه رفتيم . خانه را متروكه يافتيم . پرده را كنار زديم . به سردابى برخورديم . وارد سرداب شديم و گويا در آن جا دريايى بود و در انتهاى آن ، حصيرى پهن بود و بر روى حصير ، مرد خوش رويى نماز مى خواند و اصلاً به ما توجّهى نكرد. احمد بن عبد اللَّه ، جلو رفت ، كه در آب فرو رفت و در آن دست و پا مى زد كه دست خود را دراز كردم و او را نجات دادم .[۲۸]

گذشته از ضعف سند اين گزارش و جايگاه دست دوم منبع، اين گزارش از نظر تاريخى و محتوايى ، غير قابل قبول است ؛ زيرا معتضد در سال ۲۷۹ هجرى ، يعنى ۱۹ سال پس از شهادت امام عسكرى عليه السلام به خلافت رسيده است . هچنين در اين گزارش ، تصريح نشده كه شخص موجود در سرداب كيست ؛ بلكه تصريح گرديده كه مردى روى حصيرى روى آب نماز مى خواند ، در حالى كه امام مهدى عليه السلام طبق عقايد اماميّه پس از شهادت پدرش ، كودكى چهار يا پنج ساله بوده است .

گفتنى است كه اين گزارش در كتاب شيخ طوسى نقل شده ؛ امّا اشاره اى به سرداب و يا وقوع اين ماجرا پس از شهادت امام عسكرى ندارد . بنا بر اين ، ارتباط آن با غيبت امام مهدى عليه السلام روشن نيست .[۲۹]

۲ . افتراى ظهور امام مهدى عليه السلام از سرداب غيبت

منابع حديثى اماميّه اتّفاق دارند كه ظهور امام مهدى عليه السلام از شهر مكّه و در كنار كعبه است .[۳۰] بنا بر اين ، نسبت دادن عقيده «ظهور از سرداب غيبت» به آنان ، كذب محض است . اين نكته نيز قابل تأمّل است كه هيچ يك از كسانى كه چنين دروغى را به شيعه نسبت داده اند ، به منبعى كه بر ادّعاى آنان دلالت كند ، اشاره نكرده اند .

۳ . افتراى زندگى امام عليه السلام در سرداب غيبت

منابع حديثىِ شيعه تصريح مى كنند كه در دوران غيبت كبرا، عامّه مردم از محلّ اقامت امام عليه السلام آگاهى ندارند ، چنان كه از امام صادق عليه السلام روايت شده است:

لِلقائِمِ غَيبَتانِ : إحداهُما قَصيرَةٌ ، وَ الاُخرى طَويلَةٌ . الغَيبَةُ الاُولى لا يَعلَمُ بِمَكانِهِ فيها إلّا خاصَّةُ شيعَتِهِ ، وَ الاُخرى لا يَعلَمُ بِمَكانِهِ فيها إلّا خاصَّةُ مَواليهِ . [۳۱]

قائم دو غيبت دارد: يكى كوتاه و ديگرى طولانى . در غيبت نخست ، جز خواصّ شيعه، جاى او را نمى دانند و در غيبت ديگر، جز خواص و بستگانش جاى او را نمى دانند.

محقّق اربلى (م ۶۹۳ ق) در پاسخ به اين افترا مى نويسد :

و الّذينَ يَقولون بِوجوده لا يَقولُون إنّه فى سرداب بَل يَقولون إنّه حَىّ موجود يَحلّ و يرتحل و يَطوف فى الأرض .[۳۲]

آنان كه معتقد به زنده بودن او هستند، نمى گويند كه وى در سرداب زندگى مى كند ؛ بلكه عقيده دارند كه وى زنده است و در زمين رفت و آمد مى كند.

همچنين در برخى احاديث آمده كه امام عليه السلام در ميان مردم است ؛ ولى آنان ايشان را نمى بينند و نمى شناسند .[۳۳]احتمالاً ريشه اين نسبت ناروا ، سخن برخى از نويسندگان چون گنجى شافعى است كه به پندار خود در دفاع از عقيده به مهدويت ، در پاسخ اين شبهه كه «چگونه امام مهدى عليه السلام سال ها در سرداب بدون آب و غذا زندگى مى كند؟» ، زندگى آن امام را به زندگى عيسى عليه السلام تشبيه كرده اند .[۳۴]

امّا بايد توجّه داشت كه گنجى شافعى ، پيرو مذهب اهل سنّت است و عدم آشنايى وى با فرهنگ و عقايد شيعه موجب گرديده كه اين افترا را باور كند و به دليل احترامى كه براى عقايد اماميّه قائل است ، از آن دفاع نمايد .

۴ . افتراى اجتماع همه شب شيعيان در اطراف در سرداب غيبت

از همه دروغ هاى گذشته خنده آورتر ، سخن ابن خلدون است كه مى گويد : «شيعيان هر شب بعد از نماز مغرب بر درِ سرداب مى ايستند و مركبى را آماده مى كنند و امام را صدا مى زنند كه خارج شود ، تا پاسى از شب بگذرد . سپس باز مى گردند تا شب ديگر» ،[۳۵]هر چند متأسّفانه برخى ديگر ، اين اتّهام را تكرار كرده اند.

گفتنى است كه اكثر قريب به اتّفاق اهل سامرّا از آغاز تا كنون ، اهل سنّت اند و به آسانى مى توان با پرس و جو از آنان به صحّت و سقم چنين دعوايى پى برد.[۳۶]

يادآور مى شويم كه ابن خلدون در اين نقل و نيز در جايى ديگر از كتاب خود ، اين اقدام را به شيعيان حلّه نسبت داده است ، در صورتى كه كسى جز او ، ادّعاى وجود سرداب غيبت در حلّه را ندارد .

پایگاه اطلاع رسانی حدیث نت