جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«تجربه نزدیک به مرگ» از موضوعات مورد علاقه اندیشمندان علوم تجربی، فیلسوفان و الهی‌دانان است. روان‌شناسان با ارائه مدلهای انتظار، تولد و مسخ شخصیت در پی تحلیل این تجربیات برآمده‌اند. فیزیولوژیست‌ها آن را توهمات ناشی از ترشح هورمون‌ها، آسیب ناحیه مغزی، تغییرات فشار خون و علل مشابه دانسته‌اند. هریک از نظریه‌ها ایراداتی دارند. مسئله تحقیق در این نوشتار مقایسه دیدگاه فلسفه و عرفان اسلامی در مورد این تجربیات و مقایسه آن با نظرات فیزیکالیست‌هاست. روش تحقیق این نوشتار مبتنی بر گردآوری اطّلاعات فلسفی عرفانی از روش کتابخانه‌ای و داده‌پردازی از روش توصیفی ـ تحلیلی ومقایسه انتقادی با دیدگاه فیزیکالیست‌هااست. یافته‌های این تحقیق گویای امکان تشبیه این تجربیات با شهود عرفانی و درنتیجه بهره‌برداری از معیارهای عرفانی و فلسفی برای ارزیابی آنهاست. امکان استناد به این تجربیات برای اثبات حیات پس از مرگ، ابتناء نصایح اخلاقی و عرفانی برآنها در عین پذیرش امکان خطا و احتراز از استنباط فقهی مبتنی بر آنها از دیگر یافته‌های این تحقیق هستند.

معنویت با عنوان عام «فراروی از چارچوب زندگی روزمره» یکی از موضوعات مورد توجه مکاتب معاصر است که در دهه‌های اخیر، اقبال فراوانی به آن شده است. جریان جداانگای معنویت از دین با شعار معنوی هستم اما دینی نه، رویکردی است که برای پاسخگویی به نیاز معنوی انسان مدرن و عصر جدید، در رقابت با ادیان نهادینه و سنتی شکل گرفته و دین و کاربردهایش را کمرنگ نموده است. مبانی و نظام اعتقادی این جریان را می‌بایست در بسترها و زمینه‌هایی جست و جو کرد که این رویکردهای معنوی از آنها نشأت گرفته‌اند. از آنجایی که بررسی مبانی هر دیدگاه در ارزیابی نظری و کارایی عملی آن تأثیری به سزا دارد، این تحقیق در صدد است تا با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد انتقادی، مبانی انسان‌شناختی جداانگاری معنویت از دین را ذیل سه عنوان اومانیسم، فردگرایی و آزادی نقد و بررسی کند. در این راستا بر آراء و نظرات علامه طباطبایی که از شارحان مکتب صدرا و مفسر آیات قرآن است، تأکید و استفاده می‌شود. هریک از این مبانی ذکر شده، پیامدهایی را نیز در معنویت‌گرایی نوین به دنبال دارند. اصلی‌ترین مبنا در رویکرد جداانگاری معنویت از دین اومانیسم است که ریشه در نگرش مونیستی داشته و ابتنای معنویت نوین بر آن لوازمی چون خودالوهیتی، خودشیفتگی، تغییر در نظام ارزش‌شناسی و نگرش نجات‌شناسی و نفی عالم غیب به عنوان عالمی مستقل را در پی دارد. طبق آراء علامه طباطبایی مهمترین نقد وارد بر اومانیسم، فهم نادرست جداانگاران معنویت از دین، از جایگاه وجودی انسان و غفلت از ساحت مجرد انسان است. ساحتی که حیات معنوی انسان در گرو توجه به آن است. مبنای فردگرایی نیز ملازم با اموری چون سوبژکتیویسم، خودآیینی و خودخواهی، برابری‌طلبی و نسبیت ارزش‌ها، نفی اشتراک مقصد معنوی، نفی رضایت خاطر و نادیده انگاشتن نقش نهادهای اجتماعی است. در مقابل علامه با تکیه بر معارف وحیانی انسان، را دارای فطرتی الهی می‌داند که مهم‌ترین رهنما برای زندگی معنوی انسان است. آزادی‌طلبی سومین مبنا از مبانی جداانگاری معنویت از دین است که ریشه در تفرد اومانیستی دارد و نسبیت ارزش‌ها و از بین رفتن اخلاق انسانی، تبدیل شدن آزادی به هدف فی نفسه و حق‌گرایی از جمله مهم‌ترین پیامدهای آن است. در مقابل علامه آزادی را ابزاری برای رسیدن به آزادگی و زندگی معنوی می‌داند که فی نفسه هدف و ارزش نیست.

از جمله مباحث بسیار مهم در حوزه علوم قرآنی مسئله آیات متشابه ومحکم، چگونگی فهم وتأویل آنها و نیر اینکه علم تأویل در اختیار چه کسی وبا چه شرایطی است می‌باشد. در مورد این که اصولا چرا در قران این گونه آیات وجود دارد دلایل متفاوتی ارائه شده است همچنین روشهای متفاوتی از سوی مفسران قران برای فهم این گونه آیات ارائه شده است. ملاصدرا به عنوان یک حکیم و مفسر عالی مقام که زیر بنای رفیع فلسفه خود را قران می‌داند علاوه بر دسته بندی ونقد رویکرد قران پژوهان در این خصوص، روشی ویژه در برخورد با این آیات ارائه می‌کندکه بی شباهت به راه روش عرفا نیست. وی معتقد است خداوند هیچ شیء در عالم ماده خلق نکرده است مگر آنکه قبل از آن در عالم معنی نظیری از آن را آفریده است وهیچ چیزی در عالم معنا آفریده نشده است مگر اینکه درعالم بالاتر نظیری دارد. آیات متشابه قران مربوط به اموری است که ریشه درعالم معنا دارد وتأویل آن با ایجاد ارتباط بین الفاظ آیه ومثالهای عالم معنا شکل خواهد یافت. ملاصدرا رسوخ به معانی باطنی وتأویل آیات را محتاج مقدمات علمی و روحی خاصی می‌داند که در سایه سلوک علمی وتزکیه باطن حاصل می‌گردد.

دین در گستره اندیشه ماکس وبر یک پدیده اجتماعی است. وبر با رویکرد کارکردگرایانه به تبیین دین پرداخته است. در نگاه کارکردگرایانه به دین مبدأ فاعلی و غایی هستی کنار گذاشته می‌شود و صرفاً به گزاره‌های دینی بدون در­نظر­گرفتن ابتدا و انتهای آن نگریسته می‌شود، اما ماکس وبر­ برخلاف سایر جامعه­شناسان صرفاً به نگاه کارکردگرایانه اکتفا نکرده است و در جامعه‌شناسی دین خود به بررسی سایر جنبه­های دین نیز پرداخته است. دین در اندیشه وبر مجموعه­ای از تعالیم است که شامل باورها و اخلاقیات برای رسیدن به رستگاری است. در این اندیشه خدا در رأس عالم به عنوان مبدا ارزش­ها قرار می­گیرد، پیامبر به عنوان حامل پیام خدا و محرک تغییرات اجتماعی و منجی به عنوان واسطه­ای بین خدا و مردم قرار می­گیرد که مأمور رساندن دعا و خواسته‌های مردم به خدا و تضمین کننده رستگاری و کاهنده رنج­ها است. در اخلاقیات نیز زهد و پرهیز از گناه دو مؤلفه اصلی است. ایمان به باورها و پای­بندی به اخلاقیات موجد وصول به رستگاری است. خدا، پیامبر، منجی، گناه، زهد و رستگاری کلیدواژگانی هستند که در این نوشتار بر مبانی روش توصیفی-تحلیلی هندسه دین در نگاه ماکس وبر را به تصویر کشیده است.

مقوله شرّ از بزرگ‏ترین چالش‏ هایی است که در طول قرون متمادی توجه فیلسوفان الهی را به خود جلب نموده است. وجود شرّ در جهان به عنوان نقضی بر حکمت یا وحدت، و حتی بر وجود خدا از سوی برخی فیلسوفان ملحد، و یا برخی متألّهان شکّاک مطرح شده است. این مسئله آنگاه عیان‏ تر رخ می ‏نماید که خداوند به صفاتی از قبیل عدالت، خیرخواهی و مهربانی متصف شود و یا خلقت عالم بر اساس علم عنائی حق، توجیه گردد. مقاله حاضر در صدد است تا با بررسی آثار ابن‏ سینا، نحوة نگرش وی به مسئله شرّ و نیز پاسخ‏ ها و راه‏ حل‏ های او در این زمینه را مورد بازبینی قرار دهد. از دیدگاه ابن‏ سینا، وجود انواع طبیعی و بشری شرّ، لازمه مراتب هستی است و حذف آن منجر به انقلاب در ذات اشیاء و یا حذف بخش ‏های زیادی از عالم خواهد گردید و این هر دو، خود نوعی شرّ و نقص در خلقت محسوب می‏ شوند، شرّی که به مراتب از شرّ مورد سؤال بدتر است. بر این اساس، بین وجود شرّ و حکمت و علم عنائی الهی، هیچ منافاتی وجود ندارد.

شناخت دقیق آرای خاورشناسان درباره معارف اسلامی و نقد علمی دیدگاه‌های آنان برای ما مسلمانان ضرورتی انکارناپذیر است. به همین منظور راقمان این سطور در مقاله حاضر تلاش کرده‌اند تا به بررسی آرای مارتین درباره تجسیم بپردازند. روش تحقیق در این پژوهش مطالعه کتابخانه‌ای و رویکرد آن تحلیلی- انتقادی است. این بدان معنا نیست که از روش‌های توصیفی استفاده نشده است. اگرچه بررسی دیدگاه‌های مارتین در خصوص تجسیم مرکز توجه و تحلیل بوده، جهت تکمیل این تحقیق، در مواقع مورد نیاز از نظرهای عالمان مسلمان استفاده شده است. به نظر مارتین اعتقاد به جسمانیت خدا در بعضی فرقه‌های اسلامی، از برداشت‌های ظاهری از توصیف‌های قرآنی مبنی بر جسم داشتن خداوند ناشی شده است. وی سابقه طرح بحث در مورد صفات الهی را در خلال ربع دوم قرن دوم هجری می‌داند. بررسی آرای مارتین درباره تجسیم، گویای تتبع بسیار وی در منابع اسلامی است، اما اشتباه‌های غیر قابل‌ اغماضی که از او سر زده نشان می‌دهد که وی به همه منابع معتبر اسلامی مربوط به تجسیم به ویژه منابع شیعی دسترسی یا اشراف نداشته است. مارتین به دلیل مراجعه یک‌سویه به منابع اهل سنت از پرداختن به نظرات مکتب اهل بیت در خصوص تجسیم غافل شده است.

از مهم ترین ویژگی های دین اسلام جهانی بودن، جاودانگی احکام و خاتمیت آن نسبت به ادیان دیگر است. مدعیانی که پس از اسلام دعوی نبوت و دین جدید داشته اند ویژگی سوم را به چالش کشیده اند. در میان مدعیانی که در دو قرن اخیر ظهور کردند، میرزا حسینعلی نوری با ارائه آیین بهاییت از اقبال بیشتری بهره مند شد. آیین بهاییت خود را تداوم و استمرار دعوت ادیان الهی همچون یهودیت، مسیحیت و اسلام می داند. ازاین رو بخش مهمی از آثار تبلیغی و آموزشی بهایی به ارائه توجیه و پاسخ و حل ناسازگاری ظهور بهاییت با آموزه خاتمیت اختصاص یافته است. راه حل بهاییان در قالب شبهات کلامی، قرآنی، روایی و... ارائه شده است. این شبهات، خود بر مبانی کلامی و اعتقادی ای همچون نظریه مظهریت، تجلی، وحدت حقیقت مظاهر امر، زمانمند بودن ادیان و لزوم تجدید شرایع به تناسب مقتضیات زمانه استوار شده است. در این مقاله، مبانی مزبور و شبهات کلامی وابسته بدان را بررسی کرده ایم.

مقايسة تطبيقي بين مباني و گزاره‌هاي اخلاقي «اسلام» و آيين «تائو» آغازگر نگاهي نو به گفتمان اديان آسماني و غيرآسماني است. در اين نوشتار با استفاده از روش مطالعة کتابخانه‌اي و با مراجعه به اصلي‌ترين متون در اسلام و تائو، و با نگاه تطبيقي، به تحليل و بررسي وجوه اشتراک و افتراق بين برخي از مباني اخلاقي اسلام و تائو پرداخته مي‌شود؛ مباني‌اي همچون ملاک خوب و بد؛ ضرورت اخلاقي زيستن؛ عامل پيدايش خوبي‌ها و بدي‌ها و نيز نسبي بودن گزاره‌هاي اخلاقي. مقايسة تطبيقي بين گزاره‌هاي اخلاقي در اسلام و تائو، دريچه‌اي براي هم‌انديشي اديان در جنبة اخلاقي خواهد گشود. جامعيت نظام اخلاقي اسلام در همة زمينه‌هاي زندگي دنيوي و اخروي انسان در مقابل نگاه تک‌بعدي و دنيوي آيين تائو و نيز جنبة اجتماعي اسلام در مقابل نگاه انفعالي آيين تائو در گزاره‌هاي اخلاقي، از مهم‌ترين وجوه افتراق است. وجود انسان ايده‌آل اخلاقي ـ که تجسمي از اخلاق نيکوست ـ و پايه‌ريزي مدينة فاضله، از مهم‌ترين وجوه اشتراک بين اسلام و تائوست.

شیخیه نحله ای است که طی دو قرن اخیر در حوزه تفکر شیعی به وجود آمد. اصلی‌ترین محور تمایز آنها از شیعیان امامیه: معاد جسمانی، معراج پیامبر، چگونگی حضور امام غایب و دیدگاه ایشان پیرامون مقام ائمه(ع) است. شیخیه به ویژه شاخه کرمانی، آل‌ محمد| را حقیقت مشیت الهی‌، خالق وعلل اربعه آفرینش می دانند. در این مقاله با روش تحقیق کتابخانه­ای و مراجعه به منابع دست اول شیخیه (شاخه کرمانی) ضمن برشمردن مهم‌ترین ادله آنها، از منظر عقل و نقل به بررسی این ادله پرداخته می شود. ملاحظه خواهد شد که آیات و روایات مورد استناد شیخیه کرمانی لزوماً منتج به اثبات علیت فاعلی و خالقیت آل محمد| نیست و با آیات دیگر قران نیز تعارض دارند. ادله ایشان در خصوص علل مادی، غایی و صوری نیز اخص از مدعا و غیر وافی است. این تحلیل با استفاده از آیات قرآن، مشهورات کلام اسلامی وادله فلسفی به‌ویژه نظرات ملاصدرا ارائه می‌شود.